Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પથ્ય શબ્દ ઘણો અટપટો છે. તે ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંને ક્રિયાઓનું વિશ્લેષણ કરે છે. ઉદયમાન ક્રિયાઓમાં કર્મને કારણ માની, તે ક્રિયાનો હ્રાસ કરી, સ્વભાવક્રિયામાં ગુરુદર્શન કરી, તે ક્રિયાઓનું અનુપાલન કરવું, તે પથ્ય છે. અહીં શાસ્ત્રકારે આ સાધના માટે રોગ, વૈદ્ય, પથ્ય અને ઔષધિ, આ ચારે તત્ત્વની ઉપમા ગ્રહણ કરી છે. ઔષધનું સેવન કરતી વખતે ખાસ નિયમોનું પાલન કરવાનું હોય છે. ઔષધિસેવન તો દૂર રહ્યું પરંતુ વ્યવહારિક કોઈપણ કાર્યમાં ખાસ નિયમ પાલન કરવાના હોય છે. રસોઈ કરનારી બેન પોતે કે પદાર્થ દાઝી ન જાય, તેના માટે સાવધાન રહી ખાસ નિયમોનું પાલન કરે છે. જગતના દરેક ક્રિયાકલાપોના ખાસ નિયમો તેની સાથે જોડાયેલા છે. જે જે કાર્યના જે જે ખાસ નિયમો છે, તે તેનું પથ્ય છે. ઔષધિસેવનમાં પણ ભોજનાદિ ખાસ નિયમોનું પાલન કરવાનું હોય છે, તે તેનું પથ્ય છે. અહીં શાસ્ત્રકારે આરોગ્ય પથ્યનો ઉલ્લેખ કરીને આધ્યાત્મિક પથ્યનું સૂચન કર્યું છે અને પથ્યના સ્થાને ગુરુ આજ્ઞા મૂકી છે. તેમાં ગુરુ માટે ‘સુજાણ’ તે ખાસ વિશેષણ મૂક્યું છે. આવા સાધકોની આજ્ઞા, તે પથ્ય છે. રોગનું નિદાન, ઉત્તમ વૈધરાજ અને ઉત્તમ પથ્ય, આ ત્રણે બાબતનું નિરાકરણ કર્યા પછી જ વૈધરાજ ઔષધિ આપે છે. ઔષધિ ગુણકારી હોવા છતાં મુખ્ય લક્ષ રોગની ઉપશાંતિ છે.
સિદ્ધિકારે એથા પદમાં રોગની ઉપશાંતિ આટે ઉત્તમ ઔષધિનો ઉલ્લેખ કર્યા છે અને તેને વિચાર-ધ્યાન કહ્યું છે.
ઔષધ વિચારન હકીકતમાં વિચાર અને ધ્યાન વિરોધિ શબ્દ છે, જ્યાં વિચાર છે, ત્યાં ધ્યાન નથી. જ્યાં ધ્યાન છે, ત્યાં વિચાર નથી. વળી ધ્યાનના પ્રકરણમાં વિચારથ્યાન રૂપ કોઈ અલગ ઘ્યાનનો ઉલ્લેખ નથી. તેથી શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય શું છે, તે સમજવું ઘટે છે, લાગે છે કે શાસ્ત્રકાર એમ કહેવા માંગે છે કે હે ભાઈ ! હવે બધા વિચારોનો પરિત્યાગ કરી ફક્ત ધ્યાનનો જ વિચાર કર. ધ્યાન તે ઉત્તમ તત્ત્વ છે, તેમ તું વિચારી લે. વિચાર' શબ્દ વ્યાકરણ દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો તે કોઈ નામ નથી પરંતુ આજ્ઞાર્થ દ્વિતીય પુરુષ એકવચનનું રૂપ છે. અર્થાત્ તું વિચાર, એમ કહીને વિચારના ક્ષેત્રમાં બધુ પડતું મૂકીને ધ્યાનના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કર. હવે વિચારવા જેવી વસ્તુ ફકત ધ્યાન છે અર્થાત્ ધ્યાન માટે જ હું તૈયારી કર. ધ્યાનને લક્ષમાં લે, ધ્યાનમાં પ્રવેશ કર. બધા વિકલ્પોને છોડી દે. ઘણા વિચાર તે વિકલ્પ છે, જ્યારે એક વિચાર તે ધ્યાન તરફ લઈ જતી પગદંડી છે, માટે એક વિચાર તરફ જવું, તે ધ્યાનને સ્વીકારવાની પ્રથમ ભૂમિકા છે. આ પ્રથમ ભૂમિકામાં પ્રવેશ કરતાં બેવડું ફળ મળે છે. રોગની ઉપતિ થાય છે અને સ્વાસ્થ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. ધ્યાન એ પણ એકાંતે નિષેાત્મક ક્રિયા નથી. તેમાં વિકલ્પો અને વિભાવોની વ્યાવૃત્તિ છે અને સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ છે. ઔષધિમાં પણ રોગ નિવૃત્તિ અને સ્વાસ્થ્ય પ્રાપ્તિ આ બંને ગુણ છે. કદાચ આ દુન્યવી ઔષધિમાં બંને ગુણ પર્યાપ્ત ન પણ હોય પરંતુ આ આત્મશુદ્ધિ માટેની ઔષધિમાં તો આત્મસ્રાંતિનું નિવારણ અને સ્વતત્ત્વની પ્રાપ્તિ, આ બંને ગુણો નિશ્ચિતરૂપે હોય જ છે, માટે અહીં શાસ્ત્રકારે ઔષધિમાં ધ્યાનરૂપી ઔષધિનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. ધ્યાન એક ગુણાત્મક ક્રિયા છે. જુઓ, આ ઔષધિની મજા. આ ધ્યાનરૂપી ઔષધિ ફક્ત મુક્તિ આપે છે, તેવું નથી પરંતુ જીવાત્મા વર્તમાનમાં પણ જો ધ્યાનનો અભ્યાસ કરે, ધ્યાનનું સેવન કરે, ધ્યાનનિષ્ઠ બને,
(૩૧૩)
