Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથામાં કહે છે કે નિશ્ચયવાણીનું શ્રવણ કરો પરંતુ તમારા શુભ કર્મ છોડો નહીં, તમારી ઉપાસનાનો ત્યાગ ન કરો, બલ્ક ઉપાસનામાં વધારે વિશુધ્ધિ પ્રગટ કરવાની છે. નિશ્ચયવાણી એ જ્ઞાનાત્મક નિર્ણય છે, સૈકાલિક સ્થિતિ છે. તેમાં દેહ છૂટયા પછીની પણ નિશ્ચિત અવસ્થાનું અવધાન છે. નિશ્ચયવાણી સામાન્ય એક દેહ પૂરતી સીમિત નથી. તેમાં પરમ સ્થિતિનો પ્રકાશ છે. આ સંકલ્પ મનમાં રાખી સમ્યગુદૃષ્ટા બનવાનું છે. જ્યારે વર્તમાન જીવન એ ઉત્તમ સાધના સાથે સંબંધ ધરાવે છે. ઉત્તમ સાધનનું સેવન કરવાથી જીવના કર્મ પણ નિર્મળ બને છે, માટે ગાથામાં કહે છે કે સૈકાલિક સંકલ્પ મનમાં રાખીને વર્તમાનકાલિક સાધના પ્રણાલીને ચાલુ રાખવી. નિશ્ચયજ્ઞાનના કારણે સાધનાને ખંડિત કરવાની નથી, આ છે ગાથાનું રહસ્ય. જો જ્ઞાનની હાજરીમાં ઉત્તમ સાધના ખંડિત થાય, તો તે જ્ઞાનને શાસ્ત્રકારોએ એક કલ્પનામાત્ર જણાવ્યું છે તે વાસ્તવિક નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન નથી.
શાસ્ત્રકારે ગાથાના પદોમાં એક જ વાત બેવડાવીને, વિધિ અને નિષેધ બને રૂપે જણાવીને સચોટ રીતે પોતાના અભિપ્રાયનો ઉદ્ઘોષ કર્યો છે.
પ્રથમ દ્રષ્ટિએ સમજાય છે કે નિશ્ચયવાણી સાંભળ્યા પછી સાધન એટલે સત્કર્મ ચાલુ રાખવાના છે. જો ખરેખર સત્કર્મનો અભાવ હોય, તો ત્યાં જીવે નિશ્ચયવાણી પચાવી નથી. એક પ્રકારે તે નિશ્ચયનો અભાવ સૂચવે છે. આ બે અવસ્થા સિવાય ત્રીજી અવસ્થા પણ એવી છે કે જ્યાં મનુષ્ય સત્કર્મ અને સાધનામાં રત રહે છે પરંતુ તેને નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનનો અભાવ હોવાથી તેના બધા કર્મો રાગાદિ ભાવથી પ્રભાવિત હોય છે અને તે પુનઃ કર્મબંધનનું કારણ બને છે. સત્કર્મ પણ ન હોય અને જ્ઞાન પણ ન હોય, તેવી જીવની મૂઢદશા એકેન્દ્રિયાદિ જન્મમાં તો હતી જ પરંતુ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય થયા પછી પણ પુણ્યનો યોગ ન બનતા, જીવ પુનઃ આવી જ મૂઢદશામાં પોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરે છે, માટે સાર એ થયો કે નિશ્ચયાત્મકશાન શ્રવણ કરીને, પચાવીને સત્કર્મરૂપ સાધનની પરંપરા પણ ચાલુ રહે, તે જરૂરી છે.
અહીં એક મુખ્ય પ્રશ્ન એ છે કે જીવાત્મા વિવિધ કર્મ કરે છે, તો શું જીવાત્મા કર્મ કરવામાં સર્વથા સ્વતંત્ર છે કે કર્માધીનદશામાં ઉદયભાવ પ્રમાણે કર્મ કરે છે ? શાસ્ત્રકારોએ આ વિષયમાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરીને પાંચ સમવાયની સ્થાપના કરી છે. (૧) કાળ (૨) સ્વભાવ (૩) કર્મ (૪) નિયતિ અને (૫) પુરુષાર્થ. તેમાં પુરુષાર્થને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે. કાળ અને સ્વભાવ એ કર્મના નિયામક તત્ત્વો છે. તે પોતાની સીમામાં રહીને કર્મનું સાધન બને છે. જ્યારે કર્મ એ એક પ્રકારનો ભૂતકાળનો પુરુષાર્થ જ છે. ભૂતકાળનો પુરુષાર્થ તે કર્મ કહેવાય છે અને વર્તમાનકાળે જીવ જે વીર્ય સાથે યોગનો પ્રયોગ કરે છે, તેને પુરુષાર્થ કહેવાય છે. જેમાં કર્મ કારણભૂત ન હોય તેવી ક્રિયમાણ ઘટના નિયતિને ફાળે છે. આ રીતે ચિંતન કરવાથી પ્રત્યક્ષ થાય છે કે જીવ પોતાના ક્ષેત્રમાં કર્મ કરવા માટે સ્વતંત્ર છે.
બંધ–ભોગ પ્રવૃત્તિના આધારે જીવોના ત્રણ પ્રકાર – અહીં ત્રણ પ્રકારના જીવોનું વિવેચન જાણી લેવાની જરૂર છે. (૧) વિપાકયોનિના જીવો (૨) મધ્યકાલીન જીવો અને (૩) સ્વતંત્ર વીર્યવાળા જીવો.
