Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
(૧) વિપાકયોનિ વાળા જીવો – જે જીવ વિપાકયોનિ વાળા છે, તે ગાઢ કર્મના ઉદયથી ઘેરાયેલા હોય છે. તેની બધી પ્રવૃત્તિ ઓઘસંજ્ઞા અને કર્માધીન હોય છે. આવા જીવો સ્વતંત્રભાવે કર્મ કરી શકતા નથી. એકેન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞી પંચેજિયના જીવો અને ગાઢ મોહનીય કર્મના ઉદયવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો, આ બધા જીવોનો વિપાકયોનિમાં સમાવેશ થાય છે. તે જીવોને વિયતરાય આદિ કમે ગાઢ માત્રામાં ઉદયમાન હોય છે.
(૨) મધ્યકાલીન જીવો – જેણે અર્ધભાવે કર્મ ખપાવ્યા છે, તે જીવોનો ઉદયમાન કર્મોનો ઉદયભાવ અર્વી શકિતથી પણ ઓછા ભાવે પ્રવાહિત હોય છે. જેને આપણે આઠ આની શકિતવાળા જીવ કહી શકાય. આવા પ્રકારના જીવોમાં ઉદયભાવ અને ક્ષયોપશમભાવ લગભગ સમાન માત્રામાં હોવાથી કયારેક સ્વતંત્ર ઈચ્છાપૂર્વક અને કયારેક ઉદય પ્રમાણે કર્મ કરે છે. સંશી પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં મધ્યમશકિતવાળા જીવોનું પ્રમાણ વધારે હોય છે.
(૩) સ્વતંત્ર વીર્યશક્તિવાળા જીવો – આ પ્રકારના જીવો સ્વતંત્રશકિતવાળા છે. જેનો ક્ષયોપશમ વધારે માત્રામાં પ્રગટ થવાથી તે કર્મ સાથે લડી શકે છે, ઉદયભાવને પરાસ્ત કરી શકે છે. ઉદયમાન કમેના પ્રકૃતિ, પ્રદેશ, અનુભાગ અને સ્થિતિ, આ ચારે પ્રકારના બંધમાં હાનિ-વૃધ્ધિ કરી શકે છે. જૈનશાસ્ત્રમાં તેને કરણક્રિયા કહેવામાં આવે છે. જેમાં ઓછા રસવાળા કર્મોને વધારે રસવાળા કરી શકાય અને વધારે રસવાળા કમેને ઓછા રસવાળા કરી શકાય અથતુ પોતાની વીર્યશક્તિથી કર્મના રસબંધ કે અનુભાગબંધને વધારી શકે અને ઘટાડી શકે છે. આ રીતે કર્મ પ્રવાહમાં પ્રયોગથી પરિવર્તન લાવી શકે છે અને આ પ્રયોગ બંને રીતે થઈ શકે છે. જેને પાપવીર્ય અને પુણ્યવીર્ય કહે છે.
કહેવાનો સાર એ થયો કે આવા ઉત્તમ ક્ષયોપશમવાળા જીવો પોતાની પ્રવૃતિ માટે સ્વતંત્ર હોય છે. તેવા જીવો સંકલ્પ સાથે સાધના, ઉપાસના કરી શકે છે. અહીં શાસ્ત્રકારે “સાધન કરવા સોય” જે લખ્યું છે તેનો અર્થ એ છે કે શકિતવાન અને જ્ઞાનવાન જીવો સાધના કરી શકે છે પરંતુ આ સાધનામાં નિશ્ચયજ્ઞાન સાંભળીને સાધન છોડવાના નથી અને સાધનાના અહંકારમાં નિશ્ચયજ્ઞાન છોડવાનું નથી. નિશ્ચયજ્ઞાન અંતરંગમાં રાખીને સાધના ચાલુ રાખવાની છે માટે શાસ્ત્રકારે કહ્યું છે કે નિશ્ચયને લક્ષમાં રાખીને હે ભાઈ ! તું તારી સાધના ચાલુ રાખજે. જ્ઞાન અને કર્મનો સુમેળ રાખવો, તે સાધકનું પરમ કર્તવ્ય છે. બંને પલ્લા બરાબર સામે આવે અને કાંટો મધ્યમાં હોય, ત્યારે વજન સમીચન થયું ગણાય અર્થાત્ યોગ્ય ગણાય. એ જ રીતે નિશ્ચયજ્ઞાન અને કર્મ, આ બંને પલ્લા બરાબર સમતોલ હોય અને મનનો કાંટો સમભાવી હોય ત્યારે ધર્મસાધના યથાર્થ બને છે, ન્યાયયુકત બને છે અને સમગનભાવ પ્રગટ કરે છે.
આત્મસિધ્ધિની આ ગાથા એક પ્રકારે જ્ઞાનની કોરી વાતો કરનારા સામે લાલબત્તી ધરી જાય છે અને બીજી રીતે સમગ્ર આત્મસિધ્ધિનું વ્યાન કર્યા પછી જીવનો સંકલ્પ કેવો હોવો જોઈએ, તેની ન્યાયોચિત અભિવ્યકિત કરી છે. તેમાં જ્ઞાન અને કર્મની, વિચાર અને પ્રવૃત્તિની સમતુલા કરવા માટે સચોટ પ્રેરણા આપી છે. જ્ઞાનની વાત કરીને જીવ જો સત્કર્મથી છટકી જતો હોય, તો તેની
(૩૨૮)... મારા
