Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ઘણી વખત ઈચ્છાનો વિષય યોગ્ય હોવા છતાં ક્રિયાત્મક વિષયના અભાવે ઈચ્છા અયોગ્ય બની જાય છે અને કયારેક ઈચ્છા યોગ્ય હોવા છતાં વિષય અયોગ્ય હોય, તો પણ આત્મવંચના થતી રહે છે. બીજો, ત્રીજો ભંગ પ્રાયઃ સંભવિત નથી. જ્યારે પહેલો અને ચોથો ભંગ સર્વત્ર દૃષ્ટિગત થાય છે, તેમાં પ્રથમ ભંગ જ શ્રેયસ્કર અને શ્રેષ્ઠ છે.
ખાસ નોંધ : જો કે ઈચ્છારહિત થવું, તે જ સાધનાનું મુખ્ય લક્ષ છે પરંતુ જીવન છે, ત્યાં સુધી ઈચ્છા છે અને ખૂબીની વાત એ છે કે ઈચ્છાના સદુપયોગથી કે સદ્ધચ્છાથી જ ઈચ્છારહિત થઈ શકાય છે, માટે આ ગાથામાં શાસ્ત્રકારે ઈચ્છાનો સદુપયોગ કરવાની ચેલેન્જ કરી છે અને કહે છે કે હે બંધુ ! તું પરમાર્થની ઈચ્છા કર. જો ઈચ્છો પરમાર્થને' એમ કહીને સમગ્ર ઈચ્છાશકિતનું કેન્દ્ર ઉત્તમ સાધનને પ્રાપ્ત કરવાનું હોય,તો હવે સાચો પુરુષાર્થ કર્યા વિના છૂટકો નથી.
કરો સત્ય પુરુષાર્થ – આળસથી ઉપલબ્ધિ થતી નથી. અક્રિયાત્મક જીવનથી અક્રિય સ્થાન મેળવી શકાતું નથી. ક્રિયા કરવાથી જ અંતે અક્રિય-નિષ્ક્રિયપદ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાનું વાકય સચોટ પ્રકાશ પાડે છે. અન્વેન નિષ્ણ નોતરે I કર્મહીન થવાથી નિષ્કર્મ અવસ્થા પ્રાપ્ત થતી નથી.
પ્રસ્તુત ગાથામાં પુરુષાર્થ કરવાની સચોટ પ્રેરણા છે અને પુરુષાર્થ સાથે સત્ય વિશેષણ જોડયું છે. અહીં બે પ્રશ્ન આપણી સન્મુખ આવે છે. પુરુષાર્થ શું છે અને સત્ય શું છે? ત્યારપછી સત્ય પુરુષાર્થ કોને કહેવાય, તે સમજવું ઘટે છે.
પુરુષાર્થ : જનપ્રવાહમાં, કથાઓમાં તથા શાસ્ત્રોમાં પણ પુરુષાર્થ વિષે ઘણા મંતવ્ય રજૂ થયા છે. પુરુષાર્થની સામે કર્મવાદ, ભાગ્યવાદ કે ઈશ્વરવાદ હોય છે. જ્યારે આંતરિક શકિતનો અનુભવ થતો નથી અને બીજા તત્ત્વોની પ્રબળતા દેખાય છે, ત્યારે જીવ પ્રાયઃ ભાગ્યવાદી બની જાય છે.
પુરુષાર્થ એ એક પ્રકારે શકિતનું રૂપ છે. મનુષ્યના ત્રણે યોગમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની શકિત નિવાસ કરે છે, કાયબળ, વચનબળ અને મનોબળ. આ ત્રણે બળ ઉપરાંત એક ચોથું બળ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, તે છે આત્મબળ. બુદ્ધિબળ કે ઈચ્છાબળનો આત્મબળમાં સમાવેશ થઈ જાય છે પરંતુ દુઃખની વાત એ છે કે મનુષ્ય પોતાની શકિતથી અજાણ હોય છે. જ્ઞાન દ્વારા સ્વશકિતનું નિરીક્ષણ કરવાનો તેને યોગ મળતો નથી. પરિણામે તે સંયોગાધીન બની કર્મભોગ કે ભાગ્યવાદનો આશ્રય કરે છે પરંતુ જ્યારે તેની દ્રષ્ટિ સ્વશકિતના દર્શન કરે છે અને આ સ્વશકિત ક્રિયાશીલ બને છે, ત્યારે પુરુષાર્થનો પ્રારંભ થાય છે. પ્રતિયોગીનો બરાબર વિચાર કરી તેની સામે શક્તિપ્રયોગ કરી, વિપરીતભાવોને પરાસ્ત કરી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી, તે પુરુષાર્થ છે. પુરુષાર્થી વ્યકિત કોઈપણ પરિબળને આધીન ન થતાં સ્વબળનો શુભારંભ કરે છે. શકિતનો પ્રયોગ કરી વિપરીતભાવોને નિષ્ક્રિય કરી નાંખે છે. પુરુષાર્થ તે આત્મસંપત્તિ છે. પુરુષાર્થી સાધક કર્મબળ કે
હા (૩૧૯)
