Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ભાગ્યબળનું સામર્થ્ય નગણ્ય ગણીને શકિતપ્રયોગમાં વિશ્વાસ કરે છે, શકિત સત્તાનો સ્વીકાર કરી સત્મયોગ કરવામાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે, આ છે પુરુષાર્થ પુરુષાર્થ છે કે ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાલની અવગણના કરીને વર્તમાનકાલ પર ભાર આપીને યથાર્થનું સેવન કરે છે. શું હતું અને શું થશે, આ બંને પક્ષને છોડીને શું છે અને શું કરવાનું છે, તે પ્રત્યક્ષ સ્થિતિ ઉપર દૃષ્ટિપાત કરે છે. પુરુષાર્થ કોઈની પ્રતીક્ષા કરતો નથી કે ધીરજ ગુમાવતો નથી, ક્રમશઃ આત્મશકિત પર વિશ્વાસ બની નિશ્ચિત કદમ ઉપાડે છે.
જ્ઞાનેચ્છા તિન્દ્ર વર્તુત્ર . આ સૂત્રમાં ઈચ્છા અને કૃતિને (યત્ન-પુરુષાર્થ) ને મહત્ત્વ આપ્યું છે અને તે બંનેના મૂળમાં જ્ઞાનની ઉપસ્થિતિ છે. જ્ઞાન તે જાણવા રૂપ છે, ઈચ્છા અને કૃતિ કરવા રૂપ છે. ત્રણે મળીને જે કાર્યકલાપ શરૂ થાય છે, તે પુરુષાર્થની કોટિમાં આવે છે.
સત્ય – ગાથામાં પુરુષાર્થની સાથે સત્ય વિશેષણ જોડયું છે પરંતુ તે પહેલા આપણે સત્યની થોડી મીમાંસા કરી લઈએ. સત્ય શબ્દ સતુથી બન્યો છે. સત્ તે અસ્તિત્વવાદી શબ્દ છે. જૈનદર્શનમાં ગુણવત્ સૂત્રમ્ | સત્ વ્યર્ આ મોક્ષમાર્ગનું સૂત્ર છે પરંતુ જે સત્ દ્રવ્યો છે, તે સ્થિર કે નિષ્ક્રિય નથી. તે સક્રિય હોવા છતાં તેની બધી ક્રિયાઓ અવ્યવસ્થિત નથી. દ્રવ્યની ક્રિયાઓ કોઈ પારમાર્થિક સૈકાલિક સિદ્ધાંત સાથે સંબંધ ધરાવે છે અર્થાત્ દ્રવ્યની ક્રિયા નિયમનું ઉલ્લંઘન કરતી નથી. તેમજ ક્યારે પણ પોતાના સ્વભાવથી વિપરીત વ્યાપાર કરતી નથી. બધા દ્રવ્યોનું સંચાલન, સંયોજન કે સાંયોગિક સંબંધ અથવા નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવ, આ બધા ભાવો નિશ્ચિત ક્રિયાકલાપ સાથે સંકળાયેલા છે. સિદ્ધાંત અનુસાર જ તે સ્વતઃ અથવા પ્રયોગથી કે ઉભથ રીતે પરિણમન કરે છે પરંતુ આ પરિણમન નિયમનું ખંડન કરતું નથી. એક શાશ્વત નિયમાવલી છે, તે એક પ્રકારે પદાર્થોની લગામ છે. Nature Never Mistake અર્થાત્ પ્રકૃતિ સિદ્ધાંત પ્રમાણે ફળ આપે છે. તે સ્વયં ભૂલ કરતી નથી. ફળની સાથે વ્યભિચાર એટલે દોષ ઉત્પન્ન ન કરે તે સત્ય છે. પ્રકૃતિના આ બધા સત્ય જ્ઞાનમાં સમાય છે. એટલે હકીકતમાં તો બધા સિદ્ધાંતોને જ્ઞાન પચાવે છે અને જ્ઞાન દ્વારા પ્રકૃતિને અનુકૂળ થઈ જીવ પુરુષાર્થ કરે છે.
પ્રકૃતિમાં આ જે સૈદ્ધાંતિક નિયમાવલી છે તે જ સત્ય છે. સત્ય શબ્દ સાર્વભૌમ સૈદ્ધાંતિક વ્યવસ્થાનો વાચક છે. હવે જે કાંઈ અસત્ય છે તે અજ્ઞાનમાં સમાય છે. જે પ્રમાણે સિદ્ધાંત છે, તે પ્રમાણે ન સમજવું અથવા વિપરીત સમજવું, તે અજ્ઞાન છે. અજ્ઞાન દ્વારા જ અસત્યને આશ્રય મળે છે. આ રીતે વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સૈદ્ધાંતિક સમજ તે સત્ય છે અને અસૈદ્ધાંતિક સમજ તે અસત્ય છે. સત્યને અનુરૂપ જો પુરુષાર્થ થાય, તો તે ફળદાયી નિવડે છે. આ સત્ય પુરુષાર્થ બે પ્રકારનો છે. (૧) સાંસારિક પુરુષાર્થ – જે ભોગો તરફ લઈ જાય છે, કર્મબંધનનું કારણ બને છે અને ક્ષણિક માયાવી ફળ આપીને વિરામ પામે છે. આવો પુરુષાર્થ વ્યવહારિક દ્રષ્ટિએ સત્ય હોવા છતાં હકીકતમાં તે અસત્ય પુરુષાર્થ છે કારણ કે તેમાં શાશ્વત શાંતિ મળતી નથી. (૨) જ્યારે બીજો પુરુષાર્થ તે પારમાર્થિક પુરુષાર્થ છે. પરમ અર્થ તરફ લઈ જનારો પુરુષાર્થ પારમાર્થિક પુરુષાર્થ છે. આત્માને લક્ષમાં રાખીને જીવાત્મા આ પુરુષાર્થનો શુભારંભ કરે
