Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
તો તે તાત્કાલિક પણ આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિથી મુકત થાય છે. જીવાત્મા તૃષ્ણાથી જે ફળ મેળવવા ઈચ્છે છે, તે ફળ તૃષ્ણારહિત બનીને ધ્યાન કરે, તો તેને સહજ રીતે પ્રાપ્ત થાય છે. વ્યવહાર જગતમાં પણ ધ્યાન પરમ ઉપકારી છે અને પરમ ઔષધિ છે પરંતુ અભાગી જીવ આત્મા કે પરમાત્માનું ધ્યાન કર્યા વિના વ્યર્થ હાય-હાયની ક્રિયા કરી શાંતિનો ભંગ કરે છે અને પુણ્યનો નાશ કરે છે. જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ધ્યાનનું જે મહાફળ મળે છે, તે તો અસીમ, અનંત અને શબ્દાતીત છે. આ ગાથામાં શાસ્ત્રકારે આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રના સારનો સરવાળો કર્યો છે અને સાધનાના ચારે પાયા પ્રગટ કરીને એક સુખશય્યા તૈયાર કરી છે. રોગ, રોગના ચિકિત્સક વૈદ્ય, નિયમોનું પાલન અને ધ્યાન રૂ૫ ઔષધ, આ ચારે અંગોને સ્પષ્ટ કરીને અજ્ઞાનનું નિવારણ, સગુરુનું માર્ગદર્શન, આજ્ઞાપાલન અને ધ્યાનની સંસ્થિતિ, આ ચારે ઉત્તમ ભાવોનું નિરૂપણ કર્યું છે, તે ઉપરાંત આત્મસિદ્ધિના ઉપદેશ પછી ઉપરોકત ચારે અંશોને ઓળખી લેવાની પ્રેરણા આપી છે. આ ચારે અંગોમાંથી એક રોગરૂપ અંગ હેય છે, ગુરુ પ્રેરણા તથા પથ્થ ય છે અને ધ્યાન ઉપાદેય છે. આમ સાધનાને ત્રણ ભાગમાં વિભકત કરી સાધકે જ્ઞાનાત્મક અને ક્રિયાત્મક ભાવે ચારે તત્ત્વોને સમજવા જોઈએ. જ્ઞાનાત્મકભાવે સમજી લીધા પછી ક્ષયોપશમભાવે તે ક્રિયાત્મક રૂપે આચરણમાં આવે છે. જ્ઞાનાત્મકભાવે સમજવું, તે સમ્યગદર્શન છે અને ક્રિયાત્મકભાવે આચરણ કરવું, તે સમ્યફચારિત્ર છે. ગાથાનો ઈશારો જ્ઞાનાત્મકભાવનો હોવા છતાં ક્રિયાત્મક ભાવને પણ સ્પર્શ કરે છે. પથ્થ” તે ઉચિત ક્રિયાનું આચરણ સૂચવે છે અને તેની સાથે ગુરુ આજ્ઞાનું પાલન હોવાથી ભકિતનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. આ રીતે જોતાં સિદ્ધિકારે જ્ઞાન, ક્રિયા અને ભકિતનો સાધન રૂપે સુયોગ બતાવ્યો છે.
હવે આપણે ઔષધિનો વિચાર કરીએ. ઔષધિમાં શાસ્ત્રકારે ધ્યાનને ઉત્તમ ઔષધિ કહી છે. સાથે વિચાર’ શબ્દ મૂકયો છે, તેને આપણે છૂટો પાડીને વિવેચન કર્યું છે. માટે અહીં ફકત ધ્યાન રૂપી ઔષધિ શું છે અને આ ઔષધિથી કેવી રીતે લાભ થાય છે ? ધ્યાનને જ શા માટે ઉત્તમ ઓષધિ કહી ? આવા નાના મોટા પ્રશ્ન ધ્યાન બાબત ઊઠે તે સહજ છે. જો કે ધ્યાનની સ્થિતિ અથવા ધ્યાનનું સ્વરૂપ શબ્દથી કહી શકાય તેવું નથી કારણ કે તે અનુભવાત્મક છે.
ધ્યાનમાં બાકીના સહયોગીભાવો છે જેવા કે સૂક્ષ્મ અધ્યવસાય, સૂમ ઉદયમાન ભાવો, મોહાદિનું પરિણમન, ધ્યાન કરવાથી તે બધાની વ્યાવૃત્તિ થઈ જાય છે. સામાન્ય રીતે વિકાર, વિકલ્પ અને વિચારે, એ ત્રણ ધ્યાનના બાધક તત્ત્વ છે. મોહનીય કર્મના પ્રભાવથી વિકારી પરિણામો પ્રવર્તમાન થાય છે. નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનના અભાવમાં વિકલ્પ ઉદ્દભવે છે અને વિચાર વિશેષ જ્ઞાન રૂપ હોવાથી મનને ચિંતન અને મનનમાં રોકી રાખે છે. આ રીતે આ ત્રણે તત્વો
ધ્યાનની સ્થિતિમાં બાધક બને છે. જ્ઞાનમાં વિસ્તાર છે, જ્યારે ધ્યાનમાં સંકોચ છે. જ્ઞાન અનેક તત્ત્વસ્પર્શી છે, જ્યારે ધ્યાન એક તત્ત્વસ્પર્શી છે. જ્ઞાનમાં ચંચળતા છે, જ્યારે ધ્યાનમાં સ્થિરતા છેશું, શા માટે, કેવી રીતે, કોણ, કોને, ક્યાંથી ઉદ્ભવ્યું? આ બધા પ્રશ્નવાચી પાસાઓ ત્યાં શાંત થઈ જાય છે, હવે અપ્રશ્નાત્મક અવસ્થા આવી જાય છે. પ્રશ્નો બધા શમી ગયા છે, યાત્રા પૂરી થઈ છે, કેન્દ્રમાં વિરામ છે. વિશ્રામ, વિરામ કે વિશ્રાંતિ એ ધ્યાનના સુફળ છે. હવે કશું બાકી નથી.
