Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
વિચારતા વિસ્તારથી.. શાસ્ત્રકાર એમ કહેવા માંગે છે કે જો સાધકની બુદ્ધિ તત્ત્વગ્રાહી હોય અને ષસ્થાનકનો વિચાર કરીને બધી દાર્શનિક વિચારધારાની તુલના કરી સમ્યમ્ રીતે સમન્વયવાદને સ્થાન આપે, તો વિશ્વસંબંધી, પ્રકૃતિસંબંધી કે તત્ત્વસંબંધી વાસ્તવિક નિર્ણય થઈ જાય છે. ઉપરમાં આપણે ષસ્થાનકનો દાર્શનિક સંબંધ શું છે, તેનું વિવરણ કર્યું છે. અનેકાંતવાદનું અવલંબન લેવાથી જ વિસ્તાર પામેલી દર્શનધારાઓનો એક અખંડ નિર્ણય થઈ શકે છે. એકાંતવાદ તે પદાર્થના અપૂર્ણ સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે, જેથી મહાત્માઓ કહે છે કે વિસ્તારથી વિચાર કરવો.
વિચારનો વિસ્તાર એટલે શું ? વિસ્તારનો અર્થ ફકત બહુ જ લાંબા અને મહાકાય ગ્રંથોનું નિર્માણ કરી અસંખ્ય ભાવોને સંગ્રહિત કરવા, તેટલો સીમિત નથી. વિસ્તારનો ખરો અર્થ છે, ચારેબાજુથી નિરીક્ષણ કરવું, વિસ્તારથી જોવું, વિશેષ રૂપે તારવણી કરવી, સારતત્વને ગ્રહણ કરવું, તે વિચારનો વિસ્તાર છે. ખરા અર્થમાં વિસ્તાર તે અનેકાંતવાદ છે. અનેકાંતવાદ કહે છે કે એકાંતવાદ છે તે સંક્ષિપ્તવાદ છે. એક જ દૃષ્ટિકોણમાં સમગ્ર વસ્તુને સંકેલી લેવાનો મિથ્યા પ્રયાસ હોય છે પરંતુ દ્રષ્ટિને વિસ્તીર્ણ કરી, વ્યાપક બનાવી, વિસ્તારભાવે તત્ત્વનું દર્શન કરવું, તે વિસ્તારનો સાચો અર્થ છે.
આ ગાથામાં પણ કૃપાળુ ગુરુદેવ કહે છે કે વિસ્તારથી વિચાર કરતાં કોઈ સંદેહ રહેતો નથી. અર્થાતુ ટૂંકી દૃષ્ટિનો ત્યાગ કરીને દીર્ઘદ્રષ્ટિથી અનેકાંતવાદનું અવલંબન લઈને ષસ્થાનકને સાચી રીતે સમજવાથી સંદેહ કે સંશયનો લય થાય છે. સંશયાતીત અવસ્થા કે સંદેહરહિત નિર્ણય તે જ્ઞાનનું મુખ્ય લક્ષણ છે. વિસ્તાર કર્યા પછી પણ નિઃસંદેહભાવ અર્થાત્ સંશયરહિત અવસ્થા પ્રગટ થવી જોઈએ. વિચારના વિસ્તારનું પરિણામ સ્થિરબિંદુ પર પહોંચવાનું છે. સ્થિર કેન્દ્ર પ્રાપ્ત ન થાય, તો વિસ્તાર વિશ્વમ ઊભો કરે છે અને બુદ્ધિવાદના એકાંત ચક્રવ્યુહમાં ફસાઈ જવાથી વિસ્તાર થતો નથી, માટે સિદ્ધિકાર કહે છે કે અમે જે છ સ્થાનક કહ્યા છે, તે વિસ્તારપૂર્વક વ્યાપક દ્રષ્ટિથી સમજવા જેવા છે. એક એક સ્થાનક વિશ્વવ્યવસ્થાની જાણકારીથી લઈ મોક્ષ સુધીની યાત્રા પ્રાપ્ત કરાવે તેવા વિસ્તારવાળા છે. અસ્તિવાદ તે ષસ્થાનનું પ્રથમ પગથિયું છે. જેની અસ્તિ છે, તેવો જીવાત્મા મુકત છે અને મુકત સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી શકે છે અર્થાત્ મોક્ષ તે અંતિમ પગથિયું છે.
અસ્તિ અને મુકિત વચ્ચે સમગ્ર સંસાર કિયાકલાપથી અને કર્મવાદથી ઘેરાયેલો છે. જીવને કર્મનો કર્તા કહીને કર્મની પ્રધાનતાનું પણ વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે. જડ અને ચેતન જેવા બે મહાન દ્રવ્યો કર્મો સાથે સંકળાયેલા છે. જીવ આવા કર્મભાવનો કર્તા બનીને કર્મની લીલામાં ફસાય છે, હકીકતમાં જીવ કર્તા નથી. કર્મ એવું પ્રબળ તત્ત્વ છે કે તેને કર્યા પછી કર્મભોગની સ્થિતિ પ્રાયઃ અવયંભાવી બની જાય છે. કર્મ કરવામાં કદાચ જીવ સ્વતંત્ર હોય શકે પરંતુ ભોકતાભાવમાં તે પરાધીન છે. ઈશ્વરવાદી દર્શનો પણ લગભગ એમ કહે છે કે કર્તા ઈશ્વર છે અને ભોકતા જીવ છે. ઈશ્વરે જે કર્મો કરાવ્યા તે જીવને ભોગવવા પડે છે. જીવ જો કર્તા મટે, તો ભોકતા પણ મટે છે. આમ આ બંને પદો સાપેક્ષવાદી છે. જ્ઞાનવ્રુષ્ટિએ જીવ કર્તા પણ નથી અને ભોકતા પણ નથી. પરંતુ અકર્તા – અભોકતાભાવમાં જવા માટે સાચો માર્ગ અખત્યાર કરવો જોઈએ, તે છે મોક્ષમાર્ગ. મોક્ષમાર્ગ એટલે શુભાશુભભાવની નિવૃત્તિ, સદ્ગુરુનું શરણ અને આત્મસ્વરૂપમાં રમણ. આ રીતે
(૩૦૪)...
