Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
દશામાં રહે, પણ તે એક પ્રકારનો ઉન્માદ છે. મદ્યપાન કરેલો વ્યકિત ઘડીકમાં પોતાને રાજા સમજે છે અને બીજી ઘડીએ તે રંક બની જાય છે. આ છે સ્વભ્રાંતિનો વિકાર. આત્મભ્રાંતિનો અર્થ છે પોતાને જ ભૂલી જવું અથવા પોતાને વિષે બેભાન. શાસ્ત્રનો શુભારંભ પણ “કોહ' અર્થાત્ હું કોણ છું? ત્યાંથી થાય છે. હવે જીવે પોતાના વિષે નિર્ણય કરવાનો છે. જગતના બધા દ્રશ્યોને જાણ્યા છે પરંતુ જાણનારને જાણ્યો નથી, તેથી આત્મભ્રાંતિ જેવા મહારોગનો શિકાર બને છે. હવે આપણે આત્મભ્રાંતિ શું છે? તેનો ઊંડાઈથી વિચાર કરીએ.
આત્મભ્રાંતિ’ – ભ્રાંતિના બે પ્રકાર છે, (૧) અજ્ઞાન રૂપ ભ્રાંતિ અને (૨) વિપરિણામ રૂપ ભ્રાંતિ. (૧) અજ્ઞાન રૂ૫ ભ્રાંતિ – આ ભ્રાંતિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના પ્રબળ ઉદયને તથા અજ્ઞાન રૂપ ભાવને સૂચિત કરે છે. વસ્તુતઃ જીવાત્મા એકેન્દ્રિયાદિ જન્મોમાં ગાઢ અજ્ઞાનના પડદાની નીચે હતો, ત્યારે તેને ભ્રાંતિ કે અભ્રાંતિ જેવું કશું વિચારાત્મક પરિણમન ન હતું. કર્મોના પ્રબળ ઉદયથી જન્મ, મૃત્યુ અને કર્મભોગ સિવાય સંવેદન પૂરતો જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો અત્યંત અલ્પ ક્ષયોપશમ હતો. જ્ઞાનચેતનાના અભાવમાં પ્રાયઃ કર્મચેતના વ્યાપી હતી. જ્ઞાનચેતના પણ ઘણી જ અલ્પમાત્રામાં હોવાથી જ્યાં દ્રવ્યોનું કે પદાર્થોનું પણ જ્ઞાન ન હતું, ત્યાં આત્મા સંબંધી તો જ્ઞાન હૂરે જ ક્યાંથી ? આવી અવસ્થામાં અનંત જન્મોમાં અનંતકાળ વ્યતીત થયો. તેમાં આત્મભ્રાંતિ જેવા કોઈ વિકારનો સંભવ ન હતો.
અકામ નિર્જરાના પ્રભાવે જીવાત્મા જન્મ-મૃત્યુની યાત્રા કરતો જ્યારે પંચેન્દ્રિયાદિ જન્મોમાં આવ્યો, ત્યારે સંવેદન ઉપરાંત તેને વિશ્વ સ્પર્શનાનું ભાન થયું. હજુ પણ તેની ભોગાત્મક અવસ્થા હોવાથી પદાર્થોના સંભોગ સિવાય આત્મદ્રવ્યની કોઈ સંસ્પર્શના ન હતી. એટલે અહીં પણ અજ્ઞાન રૂપી ભ્રાંતિ હતી, વિપરિણામરૂપ ભ્રાંતિ ન હતી. શાસ્ત્રીયક્રમ એવો છે કે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો સ્થૂલ ક્ષયોપશમ તે સ્થૂલ પદાર્થોને કે રૂપી પદાર્થોને જાણવા પૂરતો સક્ષમ હોય છે પરંતુ અરૂપી પદાર્થોનો અનુભવ કરી શકતો નથી. અરૂપી પદાર્થનું જ્ઞાન અનુમાન પ્રમાણ કે આગમ પ્રમાણથી પણ થવાનો તેને અવકાશ નથી. જ્યારે તીવ્ર સૂક્ષ્મ ઊંચકોટિનો ક્ષયોપશમ થાય, ત્યારે જીવ અરૂપી પદાર્થ વિષે જાણકારી મેળવવા અથવા અરૂપી પદાર્થનો નિર્ણય કરવા સમર્થ બને છે. આ વિવેચનથી સમજી શકાય છે કે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો સૂક્ષ્મ ક્ષયોપશમ ન હોવાથી આત્મા જેવા અરૂપી પદાર્થની સ્પર્શના થતી નથી અને અજ્ઞાનરૂપ ભ્રાંતિ બની રહે છે. આ છે અજ્ઞાનાત્મકભ્રાંતિ.
| વિપરિણામ રૂ૫ ભ્રાંતિ – જીવ જ્યારે તીવ્ર ક્ષયોપશમ ક્ષેત્રમાં આવે છે, ત્યારે પ્રાયઃ મોહનીયકર્મના પ્રભાવે રૂપી કે અરૂપી બંને પદાર્થો માટે વિપરીત નિર્ણય કરે છે, તે યથાતથ્ય ગુણધર્મનો સ્વીકાર કરતો નથી કાં તો આત્મા નથી તેઓ વિપર્યાસ કરે છે અથવા આત્મા છે તો વિપરીતભાવે તેનો નિર્ણય કરે છે. આ છે વિપરિણામી આત્મબ્રાંતિ. આ ભ્રાંતિમાં મોહનીયની સાથે મિથ્યાત્વ મોહનીયની પણ પ્રબળતા છે. સત્તામાં પડેલું સુષુપ્ત મિથ્યાત્વ તીવ્ર ભાવે ઉદયમાન થવાથી મોહનીય કર્મના બીજા ભાવો વધારે પ્રબળ થતાં આત્મભ્રાંતિ જેવું વિપરીત જ્ઞાન કે વિપરીત ક્ષયોપશમ પ્રગટ થાય છે. આ છે વિપરિણામી આત્મભ્રાંતિ. તાત્પર્ય એ છે કે તેવા જીવોમાં કાંતો
(૩૦૮).
