Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
મોક્ષ માને તો અભાવ રૂ૫ મોક્ષ માને છે અને અભાવરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરવા માટે તેઓ સત્ય અને અહિંસાનું અવલંબન કરે છે. તેઓએ અષ્ટાંગ યોગની સ્થાપના કરી મોક્ષનો માર્ગ સ્થાપિત કર્યો છે. બાકીના છઠ્ઠા પદમાં મુકિતવાદમાં લગભગ ઘણા દર્શનો આવી શકે છે કારણ કે ભારતીય સંસ્કૃતિ મોક્ષવાદી છે. જો કે આપણે ષસ્થાનકમાં અન્ય દર્શનોનો સમાવેશ કરવાનો આ પ્રયાસ કર્યો છે, તે સોળેય આના ન્યાયયુકત છે તેમ કહી શકાય નહી પરંતુ બીજી રીતે સમાવેશ કરવો હોય, તો છ બોલમાં દર્શનની છ આધારશિલા જોઈ શકાય છે. (૧) અતિવાદ (૨) નિત્યવાદ (૩) કર્મવાદ (૪) કર્મભોગ (૫) ઉપાસના માર્ગ (૬) મુકિત. લગભગ બધા દર્શનો ઉપર્યુકત ભાવોનું અવલંબન કરીને મુખ્યતયા છ દર્શન અને વિસ્તારમાં અનેક દર્શન ઉદ્ભવ્યા છે. જેનો આધાર પણ ષસ્થાનક માની શકાય છે.
દર્શનની ઉત્પત્તિ સંબંધી એક વિચાર – સમગ્ર વિશ્વ અને પ્રકૃતિબળ શું છે? તે વિષે વિદ્વાનો તથા મહાજ્ઞાની પુરુષોએ સમજવા માટે ભારે પુરુષાર્થ કર્યો છે. તેમાં કેટલાક વિદ્વાનોએ પ્રકૃતિજગતનું એકાંતભાવે વિશ્લેષણ પણ કર્યું છે. જ્યારે જૈનદર્શન જેવા દર્શન અનેકાંતવાદ જેવો દ્રષ્ટિકોણ ધરાવે છે. સર્વ પ્રથમ વિશ્વદર્શનમાં કોઈ મહાજ્ઞાની પુરુષે વિચાર પ્રગટ કર્યો કે સમગ્ર વિશ્વ એક તત્ત્વનું બનેલું છે અને તે તત્ત્વ પણ નિત્ય છે. તેના આધારે નિત્યવાદી દર્શન વિકાસ પામ્યા. બીજા કેટલાક દર્શનોએ વિશ્વના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર ન કરવા માટે વિશ્વ ફકત જ્ઞાનનો વિકાર છે, તેમ સ્વીકાર્યું છે. જ્ઞાન જો અવિકારી બને તો સમગ્ર વિશ્વનો લય થાય છે અને આત્મા શુદ્ધ તત્ત્વનો અનુભવ કરે છે પરંતુ આ બધા દર્શન બે વસ્તુનો સ્વીકાર ન કરતા હોવાથી અદ્વૈતવાદી કહેવાયા છે અર્થાત્ જ્યાં વૈતભાવ એટલે બે તત્ત્વ નથી, બે તત્ત્વનું અસ્તિત્વ નથી, એક જ વસ્તુનું અસ્તિત્વ છે. આમ માનીને તેઓ એક દ્રવ્ય ઉપર સ્થિર થયા છે. જ્યારે આનાથી વિરૂદ્ધ દર્શન એમ કહે છે કે જગતમાં કશું જ નથી, માટે વિશ્વનો કે પરલોકનો વિચાર ન કરતા વાસના અને અસત્યનો ત્યાગ કરી ધર્મમય જીવનનો સ્વીકાર કરવો. વાસના છે ત્યાં સુધી જન્મ જન્માંતર ચાલ્યા કરે છે, વાસનાનો ક્ષય થતાં બધુ શાંત થઈ જાય છે. વિશ્વમાં કોઈ સ્થાયી નિત્ય તત્ત્વ નથી. આ દર્શનો શૂન્યવાદી તરીકે વિસ્તાર પામ્યા છે. જ્યારે વૈતવાદી દર્શનો સામે આવ્યા અને તેમણે
સ્થાપના કરી કે જગતમાં બે તત્ત્વ છે. (૧) જડ અને (૨) ચૈતન્ય, પ્રકૃતિ અને પુરુષ. આમ તેઓએ બે તત્ત્વોનો આધાર માનીને ધર્મ અને ફિલસૂફી ઊભી કરી. જે યર્થાથવાદી દર્શન ગણાયા અર્થાત્ જગતમાં વાસ્તવિક દ્રવ્યો છે અને જીવનો તેની સાથે સંબંધ પણ છે. સબંધ છે ત્યાં સુધી સંસાર છે. સબંધ વિચ્છેદ પણ થઈ શકે છે. સંબંધનો વિચ્છેદ થવો, તે મુકિત છે. આ બધા મોક્ષવાદી દર્શનો સ્થાયી તત્ત્વોનો સ્વીકાર કરે છે અને મુકિતમાર્ગનું નિરૂપણ કરે છે. પ્રાચીન દર્શનોમાં પ્રાયઃ ઈન્વરવાદનું નિરૂપણ જોવા મળતું નથી પરંતુ ભકિતયોગ આવ્યો, ત્યારે સમગ્ર વિશ્વનું સંચાલન કરી શકે તેવી સમર્થ શકિત હોવી જોઈએ. તેવા વિચારથી ભકિતવાદી દર્શનોએ ઈશ્વરની સ્થાપના કરી. ઈશ્વરને ચરણે બધુ ધરીને પ્રભુ અને ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે જીવન ધારણ કરવું, તે ઉત્તમ ધર્મ છે તેમ બતાવીને ઈશ્વર અને ભકિતને પ્રધાનતા આપી.
જે ચૈતન્યવાદ છે તેમાં ઈશ્વરનો સ્વીકાર ન કરતાં આત્મદ્રવ્યનો સ્વીકાર કર્યો છે. આત્મા અનંત શકિતનો સ્વામી છે. કર્મથી વિમુકત થાય, તો પોતાના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી અજર અમર
(૩૦૨). તાલાલા
