Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
બની જાય છે. આ બધા દર્શનો આત્મવાદી દર્શન તરીકે વિસ્તાર પામ્યા. જ્યારે કેટલાક દર્શન આત્મદ્રવ્યને નિષ્ક્રિય માની આ પ્રકૃતિ સ્વયં વિશ્વનું સંચાલન કરે છે, માટે પ્રકૃતિ જગતને તેનું કામ સોંપીને પુરુષે અથવા આત્માએ શાંત થઈ દૃષ્ટા બનીને જીવવું જોઈએ કારણ કે આત્મા અકર્તા છે. પ્રકૃતિ પુરુષવાદ તરીકે આ દર્શન પણ અસ્તિત્વમાં આવ્યા છતાં બહુ વિસ્તાર ન પામ્યા. જ્યારે સાધનાના ક્ષેત્રમાં યોગમાર્ગનો સૂત્રપાત કરીને સાધનોને જ મુખ્યતા આપી. બધી ક્રિયાઓ શુદ્ધ થાય, તો વિશ્વની ચાવી વ્યકિતના હાથમાં આવી જાય છે. આ સાધનામાર્ગ તે યોગદર્શન તરીકે પ્રગટ થઈ. તેણે સાધનાની રીતે બધા દર્શનોને પ્રભાવિત કર્યા અને અષ્ટાંગયોગ તરીકે યોગદર્શન પણ બધા સંપ્રદાયોમાં ઓછે વત્તે અંશે એક અસાંપ્રદાયિક ભાવે અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં દર્શનશાસ્ત્રનો આ વડલો ખૂબ જ વિકાસ પામ્યો છે અને શાસ્ત્ર તથા સંપ્રદાયરૂપે ધર્મના ક્ષેત્રમાં વ્યાપક અસ્તિત્વ ધરાવે છે પરંતુ દુઃખની વાત એ થઈ કે લગભગ બધા દર્શનોએ વિશ્વ ચિંતનમાં એક છેડો પકડીને એકાંતભાવની સ્થાપના કરી જ્ઞાનનો જે વ્યાપક સ્વભાવ છે તેને કુંઠિત કરી આગ્રહવાદને જન્મ આપ્યો. જ્યારે જૈનદર્શન જેવા દર્શને બધા છેડાઓનું અધ્યયન કરીને અનેકાંતવાદ રૂપી દર્શનનો પ્રકાશ આપી નિરાગ્રહવાદને સ્થાન આપ્યું છે. | દર્શન તો ઘણા છે પરંતુ બધા દર્શનોને સામાન્યરૂપે છ ભાગોમાં વહેંચી દેવામાં આવ્યા છે, તેથી ષદર્શન કહેવાય છે. જો કે હકીકતમાં ષદર્શન તે વેદાંત થિયરી ઉપર આધારિત છે. જ્યારે જૈન અને બૌધ્ધ એ વેદબાહ્ય દર્શનો છે, એ રીતે ગણના કરવાથી આઠ દર્શન થઈ જાય છે પરંતુ કશો આધાર લીધા વિના સામાન્ય ગણના કરીએ તો છ દર્શન તૃષ્ટિગોચર થાય છે, તે આ પ્રમાણે છે. (૧) નિત્યવાદી દર્શન (૨) બ્રહ્મવાદી દર્શન (૩) શૂન્યવાદી દર્શન (૪) દ્વૈતવાદી દર્શન (૫) નાસ્તિક દર્શન (દ) સાધના દર્શન અર્થાત્ યોગ દર્શન.
આ દાર્શનિક શંભુમેળો બહુ થોડા શબ્દોમાં સમજાવી શકાય તેમ નથી. ઘણા ગૂંચવણ ભરેલા રહસ્યમય ભાવો છે, તે અકથ્ય છે, વિચાર શકિતથી પણ પરે છે તેવા ભાવોને અભિવ્યક્ત કરવા દુર્ગમ છે. ઉપરમાં અમે જે દાર્શનિક વિશ્લેષણ કર્યું છે, તે સામાન્ય પ્રવર્તમાન દર્શનશાસ્ત્ર કે સંપ્રદાયને આધારે કર્યું છે. વિદ્વાન પુરુષો તેમાં રહેલી અપૂર્ણતાને પૂરી કરી શકે છે. એ છ દર્શન છ સ્થાનકમાં સમાય છે જેનો ઉપરમાં વિચાર કર્યો છે.
આનુમાનિક મૂળ મંતવ્ય – આ રીતે જોતા લાગે છે કે ઓછા વત્તા અંશે આ ષસ્થાનકને છ દર્શનો સાથે સંબંધ છે અને તેના આધારે વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ ગુરુદેવે છ સ્થાનકમાં છ દર્શન છે, તેમ કહ્યું છે. જો કે આ કથનનું લક્ષ બિલકુલ નિરાળું છે. શાસ્ત્રકારનું મૂળ મંતવ્ય એ છે કે તમે મુખ્ય રૂપે ષટસ્થાનકનો જ વિચાર કરો. તેમાં બધા દર્શન આવી જાય છે. દાર્શનિક વિચારોના ચક્રમાં જવાથી વિસ્તારનો કોઈ અંત નથી અને બુધ્ધિ વિક્ષિપ્ત થઈ જાય છે, માટે આપણા ષસ્થાનકને જ પર્દર્શન સમજી લ્યો. બૌધ્ધિક જગતના ઊંડા પાણીમાં ન ઉતરતાં આ ષસ્થાનક રૂપ જે મોક્ષ માર્ગની સીડી છે તેનું અવલંબન કરી તત્ત્વનો વિચાર કરી ષસ્થાનકને જ પ્રમુખતા આપો, તો જ મોક્ષ થશે. આ રીતે સચોટ મંતવ્ય પ્રગટ કરી સિદ્ધિકારે દાર્શનિક ક્ષેત્રમાં ભટકતા જીવને સુમાર્ગ પર લાવવા સચોટ પ્રેરણા આપી છે.
(૩૦૩).
