Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
દર્શનશાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના સંબંધોનું વિવરણ જાણવું આવશ્યક છે. પરસ્પરના સંબંધો ભિન્ન ભિન્ન રૂપે આવિષ્કાર પામ્યા છે, જેમ કે – સંયોગ સંબંધ, સ્વરૂપ સબંધ, તાદાત્મ્ય સંબંધ, અવયવ–અવયવી સંબંધ, સ્વામીત્વ સંબંધ, ઈત્યાદિ, સંબંધોમાં કેટલાક સંબંધો કલ્પનાથી કે મોહભાવે સ્થાપિત થયેલા છે, જ્યારે કેટલાક સંબંધો વાસ્તવિક સંબંધ ધરાવે છે. સંસારના વ્યવહારમાં પ્રાયઃ મિથ્યા સંબંધોનું વ્યાપક અસ્તિત્વ છે. જો કે આ સંબંધોમાં કેટલાક ગુણાત્મક છે અને કેટલાક મોહાત્મક છે, જ્યારે ગુરુ શિષ્યનો સંબંધ ગુણાત્મક છે પરંતુ આ બધા સંબંધો કલ્પનાના આધારે છે... અસ્તુ.
(૧) સંયોગ સંબંધ બે દ્રવ્ય કે બે પદાર્થો પરસ્પર નિમિત્તભાવે એક ક્ષેત્રાવગાહી અને સમકાલીન અવસ્થામાં હોય, ત્યારે સંયોગ સંબંધ નિષ્પન્ન થાય છે. ગમે તેવો ગાઢ સંબંધ હોવા છતાં બંને દ્રવ્યોના ભાવ અને તેનું પરિણમન સ્વતંત્ર હોય છે. તે બંને અસંયુકત થાય, ત્યારે પોત–પોતાના ગુણધર્મ સાથે વિયુકત થઈને પોતાનું અખંડ અસ્તિત્વ જાળવી રાખે છે. દેહ અને આત્મા અથવા બીજા દ્રવ્યો અને આત્મા સંયોગ સંબંધથી જોડાયેલા છે, તેથી જ મોક્ષ થવાનો પણ પૂર્ણ અવકાશ છે. અહીં સિદ્ધિકા૨ે મ્યાન—તલવારના દૃષ્ટાંતથી સંયોગ સંબંધને સ્પષ્ટ કર્યા છે. જ્યારે આપણા શાસ્ત્રકારોએ અગ્નિ-લોખંડના ઉદાહરણથી આ વિષયને વધુ સ્પષ્ટ કર્યા છે તપેલું લોખંડ અગ્નિરૂપ દેખાય છે, છતાં પણ લોખંડ અને અગ્નિ સર્વથા ભિન્ન છે, તેમ આત્માના કણ-કણમાં કર્મ પરિણત થયેલા છે, છતાં પણ આત્મર્મનો આત્યંતિક મે। આત્મા અને કર્મનો આત્યંતિક અસંયોગ છે. આ રીતે આખ્યાનકારો અલગ-અલગ ઉદાહરણથી સંયોગ સંબંધનું વિવરણ કરે છે. આપણા સિદ્ધિકારે પણ ‘મ્યાન થકી તલવાર વત્' કહીને તલવાર રૂપ આત્માને મ્યાન રૂપ પરિગ્રહથી છૂટો પાડયો છે. આ ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરવા માટે ષડ્થાનનું વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન કરીને જેનું માપ ન થઈ શકે અર્થાત્ બદલો ન વાળી શકાય, તેવો અમાપ અણમોલ ઉપકાર કર્યા છે. આ ઉપકાર કોઈ સામાન્ય ઉપકાર નથી. સંસારના ક્ષણિક ઉપકાર તે દુઃખના મૂળનું છેદન કરી શકતા નથી, જ્યારે આ જ્ઞાનાત્મક ઉપકાર અનોખો ઉપકાર છે, જે દુઃખના મૂળનું છેદન કરે છે અને તે શાશ્ર્વત ઉપકાર તરીકે જીવને મુકિત સુધી પહોંચાડે છે, માટે ગાથામાં તેને અમાપ ઉપકાર' કહ્યો છે.
ઉપરમાં તલવાર અને મ્યાનમાં જે સંયોગ બતાવ્યો છે અથવા શાસ્ત્રકારોએ જે લોહ અગ્નિનો સંયોગ બતાવ્યો છે, તે જીવ અને કર્મ સાથે સર્વથા બંધ બેસતો નથી, ફક્ત સમજવા માટે એક નિમિત્ત ભાવે ઉદાહરણ આપ્યું છે. હકીકતમાં આત્મા મુકત થયા પછી જ સર્વથા ભિન્ન થાય છે. વરના ઉદયભાવની અપેક્ષાએ પ્રાયઃ અભિન્નભાવ થઈ ગયો છે કારણ કે જડ અને ચેતનની વચ્ચે જ્ઞાન અને સંવેદન એવા બે ભાવ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. જ્ઞાન તે આત્માનો ગુણ છે પરંતુ જે સુખ દુઃખરૂપી સંવેદન છે, તે જીવનો પણ ગુણ નથી અને જડનો પણ ગુણ નથી, તે એક સાંયોગિક પરિણમન છે અને તે ફકત સંયોગ સંબંધથી સંભવિત નથી. તે એક અલૌકિક નિરાળો સંબંધ છે. આત્માને જે ભિન્ન કહ્યો છે તે મૂળ સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ છે. ષસ્થાનકનો નિર્ણય થયા પછી જીવ દેહાદિથી ભિન્ન છે એવો નિર્ણય કરે છે પરંતુ જ્યાં સુધી ઉદયભાવો છે ત્યાં સુધી તે સર્વથા ભિન્ન
(૨૯૮)
