Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧૫
ઉપોદઘાત – આગામી ગાથામાં શાસ્ત્રકાર અર્પણની લેણદેણનો વિચાર કરે છે કારણ કે વ્યવહારમાં જ્યાં ઉપકારભાવ હોય ત્યાં કાંઈક અર્પણ કરવાનો રિવાજ છે. શિષ્યો કે ભકત ખાલી હાથે ગુરુ પાસે જતા નથી. મંદિરમાં ભગવાનના દર્શન કરે, ત્યારે પણ શ્રીફળ, સાકર કે ધનરાશિ વગેરે કાંઈપણ પ્રભુના ચરણે ધરવાની પ્રથા ચાલી આવે છે. ભગવતગીતામાં પણ ભગવાન કહે છે કે જો ભક્ત મને એક પાંદડું, એક ફૂલ, એક ફળ કે પાણીનું એક બિંદુમાત્ર પણ ભકિતભાવે અર્પણ કરે છે, તો પણ હું સંતુષ્ટ થઈ જાઉં છું.
એ જ રીતે ગુરુ ચરણે કે પ્રભુ ચરણે શિષ્ય કશું ધરવાનું હોય છે અને જે કાંઈ ધરે છે તેમાં તેની ભકિતનું દર્શન થાય છે પરંતુ ભકત જ્યારે સોળ આના ખુશ થઈ જાય છે, ત્યારે શું ધરવું? અથવા આ ધરું કે તે ધરું? તેવા વિચારમાં મૂંઝાય છે અને છેવટે પદાર્થ ઉપરથી દ્રષ્ટિ હટાવીને સ્વયં પોતાની જાતને પ્રભુ ચરણે અર્પિત કરવાનો ભાવ પ્રગટ કરે છે.
અર્પણભાવની શૂન્યથી શરૂ થયેલી આ પ્રક્રિયા છેવટે અંતમાં પોતાની સમગ્ર જાતને અર્પણ કરવામાં સમાપ્ત થાય છે અને ભકત પોતાની ભકિતનું પ્રદર્શન કરે છે. પ્રસ્તુત ગાથામાં પણ ભક્તની મૂંઝવણ વ્યકત કરીને છેવટે પોતાની જાતને જ સમર્પિત કરવા માટે તૈયારી દાખવી છે, તે છે, આ ગાથાનું મંતવ્ય. હવે આપણે ગાથાના ભકિતરસમાં પ્રવેશ કરીએ.
શું પ્રભુચરણ કને ધરુ, આત્માથી સહુ હીન;
તે તો પ્રભુએ આપિયો, વતું ચરણાધીન II ૧૨૫ w ભકિતની પૂર્વભૂમિકા – સાધક સંતુષ્ટ થયા પછી હવે જાણવાની કે સમજવાની પિપાસાથી દૂર થયો છે. ખરું પૂછો તો હવે તે સાધક મટીને શિષ્ય બની ગયો છે. હવે તેની જ્ઞાનવૃત્તિ સંતુષ્ટ થઈ છે અને અર્પણત્તિ જાગૃત થઈ છે. પ્રાકૃતિક ક્રમ પણ આવો જ છે કે સંતુષ્ટિ પછી સમર્પણના ભાવ જાગે છે પરંતુ શાસ્ત્રકારોએ તેની પૃષ્ઠભૂમિમાં કર્મના ઉદયભાવોનું અનુસંધાન કર્યું છે. સંતુષ્ટિ ક્યારે થાય અને અર્પણભાવ ક્યારે પ્રગટ થાય ? મિથ્યાત્વ મોહનીયકર્મ પાતળું પડયું હોય, તત્ત્વસ્પર્શી સમ્યગુદ્રષ્ટિનો ઉદ્દભવ થયો હોય, લોભમોહનીય શાંત થયું હોય, ભોગભાવોથી વિરકિત થઈ હોય, તો જ જીવ ઉપદેશ સાંભળે છે અને જ્ઞાનભાવથી સંતુષ્ટિનો અનુભવ કરે છે. તેની સાથે જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો ક્ષયોપશમ પણ એટલો જ જરૂરી છે. સંતુષ્ટિ થયા પછી માનકષાયનો તીવ્ર ઉદય ન હોય, સ્વરૂપાચરણ ચારિત્રના ભાવો પ્રગટ થયા હોય, ત્યારે જીવ વિનયભાવમાં રમણ કરી અહંકારને કોરે મૂકીને સમર્પણભાવને ભજે છે. જ્યાં સ્વામીત્વનો અને પરિગ્રહનો અનંત લોભ હતો, ત્યાં સેવકભાવને ગ્રહણ કરી નમ્ર બની પરિગ્રહ છોડવાની વૃત્તિ જાગે છે, તે છે ભકિતરસનો પ્રભાવ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આત્માની આટલી પૃષ્ઠભૂમિ શુદ્ધ થયા પછી કે મોહના ભાવો ઉપશાંત થયા પછી આવી ભાવસંતુષ્ટિ અને ભકિત પ્રવાહિત થાય છે. શાસ્ત્રકારે આ ગાથાથી શિષ્યની સંતુષ્ટિ પછી ઉદ્ભવતી ભકિતના દર્શન કરાવવાનો શુભારંભ કર્યો
