Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જીવ અભોક્તા છે, તેનો અર્થ એવો નથી કે અભોક્તા સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતાં જ જીવને કર્મનો ભોગ અટકી જાય છે. જે શેષ ઉદયમાન કર્યો છે અને જ્યાં સુધી આયુષ્યકર્મનું બંધન છે, જીવ સાથે મનવચન-કાયાના યોગો જોડાયેલા છે, ત્યાં સુધી કર્મોનો ઉદય થાય છે અને તેનો પ્રભાવ પણ પડે છે. તે વખતે જ્ઞાનની જેટલી પ્રબળ સ્થિતિ હોય, તેટલો ઉદિત કર્મોના પ્રભાવથી જીવ પોતાને બચાવી શકે છે પરંતુ વર્તાતરાયાદિ કર્મોનો ક્ષયોપશમ ન હોય, મનોયોગની પ્રબળતા ન હોય, તો જ્ઞાનીજીવોને પણ કર્મ અવશ્ય સતાવે છે. નિશ્ચયથી જીવ અભોક્તા હોવા છતાં ઉદયકાલમાં ભોક્તાભાવનો ક્ષણિક પ્રબળ પ્રભાવ પણ જીવને કર્મ ભોગવવામાં પરાધીન બનાવીને ભોક્તાપણાનું ભાન કરાવે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નિશ્ચયમાં જીવની અભોક્તાપણાની સૈકાલિક અવસ્થા હોવા છતાં ઉદયકાલમાં જીવ ભોક્તા બને છે પરંતુ જ્ઞાન અવસ્થા હોવાથી નિશ્ચયથી હું અભોક્તા છું, તેવો પ્રબળ ઉપયોગ જીવને વિભાવથી મુક્ત રાખે છે.
જીવ કર્મ કરવામાં ઘણે અંશે સ્વાધીન છે. નિશ્ચયથી તે અકર્તા છે જ પરંતુ વર્તમાનમાં પણ પોતે પાપકર્મનો કર્તા ન બને, જ્યાં કર્તુત્વનો યોગ આવે, ત્યાં પણ રાગભાવથી કર્મ ન કરે, તો કર્મ કરવા છતાં જીવ અકર્તા રહી શકે છે. આ રીતે જીવની ત્રણ અવસ્થા થાય છે. (૧) જીવ કર્મ કરે છે અને અજ્ઞાન કે અહંકારથી રાગભાવથી કર્તા બને છે. (૨) કર્મ કરાય છે પરંતુ રાગભાવથી મુક્ત હોવાથી કરવા છતાં જીવ અકર્તા રહે છે. (૩) સાક્ષાત્ ઉદયમાન કર્મો ખરી ગયા છે અને હવે જીવ સર્વથા અકર્તા બની અરિહંત કે સિદ્ધપદમાં સ્થિત થાય છે.
પ્રથમ અવસ્થા અજ્ઞાનાવસ્થા છે, બીજી અવસ્થા તે સાધનાકાળ છે અને ત્રીજી અવસ્થા તે સિદ્ધિકાલ છે. કર્તાપણાના ભાવ ગયા પછી જ જીવનું ઉત્થાન થાય છે. તે જ રીતે ભોક્તાભાવની પણ ત્રણ અવસ્થા છે. ૧) પરાધીનભાવે કર્મ ભોગવાય છે અને અજ્ઞાન અવસ્થામાં ભોગભાવ વખતે જીવ રાગ-દ્વેષનું
સેવન કરે છે.. ૨) કર્મો ભોગવાય છે પણ આત્મજાગૃતિ હોવાથી અનાસક્ત ભાવે જીવ પોતે અભોક્તા છે એમ
માને છે, કર્મ ભોગવાય પણ આત્મા અભોક્તા છે, એ જ્ઞાનદશા છે. કર્મોનો અંત થતાં જીવનો ભોગભાવ પૂર્ણ થતાં સાક્ષાત્ અભોગભાવ પ્રગટ થાય છે.
પ્રથમ અવસ્થા તે સાંસારિક બંધનકાળની અવસ્થા છે. બીજી અવસ્થા તે સાધનાકાળ છે અને ત્રીજી અવસ્થા તે મુક્તભાવ રૂપ અરિહંત કે સિદ્ધ અવસ્થા છે.
કહેવાનો સારાંશ એ છે કે કર્મનું કતૃત્વ એ કર્મના બીજ છે અને કર્મનો ભોગ તે કર્મવૃક્ષના ફળ છે. અનાદિકાળથી જીવ સાથે કર્મવૃક્ષ જોડાયેલું છે. કર્મ જ કર્મોનો કર્તા અને ભોક્તા છે. આ રીતે કર્મના મૂળ અને ફળ, બંને કર્તા-ભોક્તા બની અજ્ઞાનાવવામાં જીવને પોતાની સાથે બાંધી રાખે છે અને જીવ પણ કર્તા-ભોક્તાની ચાદર ઓઢીને કર્મલીલાને પોતાની લીલા માનીને રાગ-દ્વેષનું સેવન કરે છે. હકીકતમાં શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જીવાત્મા કર્તા પણ નથી અને ભોક્તા પણ
ગામ (૨પ૦) :
હાડકાકડા પડકાડડડડડhis
