Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
શબ્દ ઘણો વ્યાપક છે. કારણ, કરણ, ઉપકરણ, અધિકરણ, નિર્માણ અને તેને લગતું જ્ઞાન તે બધું સામૂહિક ક્રિયાત્મક કર્તાભાવમાં આવે છે.
એક કલાકાર રાજમહેલનો નક્શો પોતાના જ્ઞાનમાં ઉતારે છે. આ જ્ઞાનની ક્રિયાથી લઈને કલાકાર જે દ્રવ્યોને આકાર આપે, તે બધુ કર્તાભાવમાં સમાવિષ્ટ થાય છે અને તેના પરિણામે હું કર્તા છું એવા ભ્રમમાં જીવ ફસાય છે. તેનું કર્તુત્વ ફક્ત જ્ઞાનભાવ પૂરતું જ સીમિત હતું અને આ જ્ઞાનભાવ પણ વિભાવ રૂપ પર્યાય હોવાથી શુદ્ધાત્મા તો તે જ્ઞાનભાવનો પણ કર્યા ન હતો કારણ કે તે અખંડ આત્માનું સ્વરૂપ ન હતું. તે ખંડાત્મક જ્ઞાન હતું. તેમાં રાગ-દ્વેષ કે કર્મજન્ય પ્રભાવ હતો, તેથી મૂળમાં આત્મા અકર્તા છે. અકર્તા રહેવાનો છે. સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતાં બધા કર્તુત્વ ભાવનું વમન થઈ જાય છે અને જીવ પોતે અકર્તા રૂપે જ શાશ્વતભાવે દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. વિભાવનું આટલું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું, તે સૂકમ જ્ઞાનાત્મક પરિણતિથી લઈને કર્મજન્ય જે કાંઈ પરિણતિઓ છે તે બધી વિભાવના કોઠામાં આવે છે.
અકર્તા અને અભોક્તાનું સ્વરૂપ – અકર્તા કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવાત્મા શુદ્ધ પરિસ્થિતિમાં કોઈપણ ક્રિયાનો કર્તા ન હોવાથી સૈકાલિક અકર્તા છે. કર્તાપણું તે વચગાળામાં આવેલી વિકારી ભાવોની પર્યાય છે. મનુષ્ય કે પ્રાણી જે કર્મ કરે છે, જીવ વર્તમાનકાલમાં તે કર્મનો ક્ષણિક કર્તા છે પરંતુ હકીકતમાં તે કર્તા નથી. અકર્તાપણુ તે શાશ્વતસ્થિતિ છે. કર્તુત્વ તે સાપેક્ષભાવ છે. જ્યાં સુધી સાપેક્ષભાવ છે, જ્યાં સુધી વિકારીભાવો કે વિભાવ અવસ્થા છે, ત્યાં સુધી જ કર્તાપણાનો અહંકાર થાય છે. હકીકતમાં તો વિભાવ અવસ્થા સમયે પણ જીવાત્મા કર્તા ન હતો. વિભાવનો કર્તા વિભાવ જ હતો પરંતુ જીવમાં અજ્ઞાનવશ આરોપિત કર્તુત્વ હતું.
અકર્તાની સાથે અભોક્તા શબ્દ જોડાયેલો છે કારણ કે કર્તા અને ભોક્તા શબ્દ સાથે બોલાય છે. શબ્દ સાથે હોવા છતાં તેની પ્રક્રિયામાં ઘણો ફેર છે. ભોગભાવ કે ભોક્નત્વ એક પ્રકારની પરાધીન અવસ્થા છે. જીવાત્મા પાપકર્મનો ભોક્તા બનવા ન ચાહે તો પણ તેને પાપકર્મ ભોગવવા પડે છે. ભોગભાવ તે એક પ્રકારનું સંવેદન છે અને આ સંવેદનમાં ઉદયભાવની સાથે જ્ઞાનાદિ ક્ષયોપશમ ભાવો પણ જોડાયેલા છે. અશાતાવેદનીયકર્મના ઉદયથી વેદના ઉત્પન્ન થાય પરંતુ મતિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ થવાથી જ વેદનાનો અનુભવ થાય છે. અત્યંત અલ્પ વિકસિત અવસ્થામાં કર્મનો ઉદય હોવા છતાં જીવ તે જાણી શકતો નથી. ભોકતૃત્વભાવ પણ બે પ્રકારનો છે. પુણ્યનો ભોગ અને પાપનો ભોગ. પુણ્યના ભોગમાં જીવની પરાધીનતા નથી. મોહનીયકર્મનો પ્રભાવ ન હોય, તો પુણ્યના ભોગથી જીવાત્મા નિરાળો રહી શકે છે. વસ્તુતઃ પાપ અને પુણ્ય, બંને ઉદયમાન કર્યો હોવાથી જીવની મૂળભૂત સંપત્તિ નથી. જ્યારે જ્ઞાન અવસ્થા ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે જીવને સમજાય છે કે આ બધો ભોગભાવ કર્મજન્ય છે. મોહાદિ પરિણામોથી જીવ તેનો ભોકતા બની રાગ-દ્વેષનું સેવન કરે છે. મૂળમાં આ આત્મા કર્મનો કર્તા પણ નથી અને ભોક્તા પણ નથી. કતૃત્વ અને ભોકતૃત્વ બંને વિકારી પરિણામો છે. આ પ્રકારનો નિશ્ચય થતાં જીવને પોતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજાય છે.
તાલાલા (૯) .
