Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નથી. વાણીનો વિસ્તાર કે સંક્ષેપ તે સાપેક્ષ છે. અરિહંત ભગવાનની વાણી પણ પૂરા ભાવોને કહી શકતી નથી. સ્વયં શ્રીમદ્જીએ કહ્યું છે કે “કહી શકયા નહીં, પણ તે શ્રી ભગવંત જો' અર્થાત્ સમસ્ત શાસ્ત્રો કે આગમ પણ એક પ્રકારે સંક્ષિપ્ત રચના છે.
(૩) જેમ-જેમ વાણીનો સંકોચ કરવામાં આવે તેમ-તેમ મૂળભૂત વિષયને જાળવી રાખી, બાકીના પૂલનયોથી કરવામાં આવતું કથન શેષ કરી, નિશ્ચયનયથી કથન કરવાથી ભાવ અને શબ્દ બંનેમાં સંક્ષેપ થાય છે. - સંક્ષેપનું રહસ્ય જ નિરાળ છે. સંક્ષેપનો અર્થ છે ઈશારો. ઓછામાં ઓછા શબ્દોમાં ભારેમાં ભારે વાત કહેવી તેને સંક્ષેપ કે અંગૂલી નિર્દેશ કહેવાય છે. ઘણી વખત મનુષ્ય મિથ્થા સંક્ષેપ પણ કરે છે. મૂળભૂત તત્ત્વને સ્પર્ધો વિના થોડા શબ્દોમાં વિપરીતભાવોને પ્રગટ કરી તેને લક્ષ માની સંક્ષેપ કરે છે અને જ્ઞાનનો અવરોધ કરી જ્ઞાનસાધનાને ખંડિત કરે છે. આ વાસ્તવિક સંક્ષેપ નથી. વાસ્તવિક સંક્ષેપમાં મૂળભૂત વિષયને કાયમ રાખી જ્ઞાનનો આવશ્યક વિસ્તાર કરી એક દ્રવ્ય ઉપર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું, તેને સંક્ષેપ કહે છે. જુઓ, સંક્ષેપનો શબ્દાર્થ કેટલો સુંદર છે ! જેમ માણસ કોઈ ફળ કે કેરી ખાય ત્યારે રસાસ્વાદ ગ્રહણ કરે છે અને ગોઠલી તથા છાલનો લેપ કરી નાંખે છે અર્થાત્ તેને છોડી દે છે. ક્ષેપ કરવો એટલે વિસર્જન કરવું. સમ્યક પ્રકારે વ્યર્થભાવોનું વિસર્જન કરી અર્થાતુ ક્ષેપ કરી ટૂંકમાં મૂળભૂતભાવોને ગ્રહણ કરવા, તે સંક્ષેપ છે. નિક્ષેપમાં પણ શેપ શબ્દ વપરાયો છે. નિક્ષેપનો અર્થ વિભાજન કરવું. તે જ રીતે સમ્યક પ્રકારે વિભાજન કરી તત્ત્વને ગ્રહણ કરવું, તે સંક્ષેપ છે.
આપણા સિદ્ધિકારે અહીં સ્વયં સંક્ષેપની વાત કરી છે અર્થાત્ સમ્યક પ્રકારે બધી વાતનો ટૂંકમાં ફોડ પાડીને પેટીનું અનાવરણ કરીને મોતી અર્પણ કર્યા છે. બાલયોગેશ્વર એમ કહે છે કે માણસ પેટીની સુંદરતામાં જ મોહ પામે છે અને પેટી ખોલતો જ નથી. પેટીનો અનુરાગ તેને અંદરના હીરાથી વંચિત રાખે છે પરંતુ આપણા સિદ્ધિકારે પેટી ખોલીને બહુ ટૂંકા રસ્તે સાધકને કયાંય ભટકવું ન પડે, તે રીતે મોતીની માળા અર્પણ કરી છે. આ છે શ્રીમદ્જીએ કથેલો સંક્ષિપ્ત મોક્ષમાર્ગ.
ની પુરુષો પાત્ર જોઈને પણ વાતનો સંક્ષેપ કરે છે. જમીન બહુ સારી હોય, તો ઓછી ખેડમાં પણ વધારે ફળ મળે છે. જમીન વંજર હોય, તો ખેતી વધારે કરવી પડે, તેમ અજ્ઞાનીજનોની સભામાં જ્યાં વિસ્તારનું કથન પણ વ્યર્થ જતું હોય ત્યાં સંક્ષેપથી કામ ચાલે જ કેમ? પરંતુ સુપાત્રોની સભા હોય, તો થોડા શબ્દોમાં ઘણું ઉત્તમ કામ થાય છે. પૂર્વનો ઈતિહાસ સાંભળવા મળે છે કે રાજકુમારો કે શ્રેષ્ઠીવર્યો એક જ પ્રવચનમાં સંસાર છોડીને ચાલી નીકળતા હતા અને તેનાથી પણ આગળ વધીને વાત કર્ણગોચર થાય છે કે સાધનામાં પરિપકવ થયેલા સુપાત્ર સાધકોને ગુરુદેવ એક શબ્દ કે એક અક્ષર રૂપી મંત્ર આપતા હતા અને આ બીજમંત્રમાંથી આખું જ્ઞાનવૃક્ષ પલ્લવિત થતું તથા તેમાં ધ્યાન રૂપી ફળ લાગતા હતા.
ભગવાન મહાવીરે પણ દશ પ્રકારની રુચિ બતાવી છે, તેમાં એક તેલનું બિંદુ પાણીમાં નાંખવાથી વિસ્તાર પામી જાય છે. તે જ રીતે બીજ રુચિવાળા શિષ્યોને સદ્ગુરુઓ કે શાસ્ત્રોનું
(૨૬૬)
