Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નિગ્રંથભાવનો અનુભવ બે રીતે થાય છે. (૧) જ્ઞાનાત્મક નિગ્રંથપણું અને (૨) ક્રિયાત્મક નિગ્રંથપણું. ક્રમશઃ ઘાતિકર્મોનો ક્ષય થતાં ક્રિયાત્મક નિગ્રંથપણું પ્રગટ થાય છે. મોહાદિ કર્મો આંશિક ક્ષય થતાં સામાન્ય રીતે આંશિક નિગ્રંથપણું પ્રગટ થાય છે.
આમ ક્રિયાત્મક નિગ્રંથપણું ક્રમશઃ પ્રાપ્ત થાય છે જ્યારે જ્ઞાનાત્મક નિગ્રંથપણું સમ્યગદર્શન પ્રગટ થતાં અખંડભાવે પ્રગટે છે. ગાથામાં પણ “સકલ’ શબ્દ વાપર્યો છે, તે અખંડભાવનો સૂચક છે. અત્યાર સુધી આત્મસિદ્ધિના પદોમાં જે ગીત ગાયા છે, તે નિગ્રંથનો સકલ માર્ગ અર્થાત્ નિગ્રંથનું સકલ સ્વરૂપે પ્રગટ કર્યું છે. આ ૧૨૩ મી ગાથામાં ક્રમશઃ એક, બે, ત્રણ (૧-૨-૩) નંબર આવે છે. ભાવનો અને ગાથાકનો કુદરતી રીતે ખૂબ સુમેળ થયો છે. આત્મસિદ્ધિના એક નંબરના ભાવોમાં જીવાત્મા કર્મોનો કર્યા છે, તે સાંસારિકદશાનું કથન છે. બે નંબરમાં જીવાત્મા અકર્તા છે, સાંસારિક દશાથી નિરાળો છે, તેમ આત્મસ્વરૂપની ઝાંખી કરાવી છે અને છેવટે ત્રણ નંબરમાં આત્મ સ્વરૂપનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરી સર્વથા ગ્રંથ રહિત એવો નિગ્રંથભાવ પ્રગટ કર્યો છે. આ રીતે કવિરાજે ગ્રંથીપણાથી નિગ્રંથ સુધીની સકળ યાત્રાને સ્પષ્ટ કરી છે અને સંસારના અન્ય અન્ય માર્ગને તારવીને–ટાળીને શુદ્ધ નિગ્રંથમાર્ગને પ્રગટ કર્યો છે. ' - નિગ્રંથ શબ્દ આ ગાથાનો અંતિમ શબ્દ છે અને આત્મસાધનાની અંતિમ ભૂમિકા પણ નિગ્રંથ છે. એક નિગ્રંથભાવ સાધનાકાળનો છે. જ્યારે આઠેય કર્મ ક્ષય થયા પછી આત્મા સર્વથા નિગ્રંથ થઈ જાય છે, તે અંતિમ ફળ છે. નિગ્રંથ સાધક પણ છે, સાધન પણ છે અને સાધ્ય પણ છે. નિગ્રંથ મુનિ સાધક છે. દ્રવ્ય અને ભાવ પરિગ્રહનો પરિત્યાગ કરવો અને ગુણસ્થાનની ઉત્ક્રાંતિ કરવી, તે નિર્ગથતા છે, તે સાધન છે. સંપૂર્ણ ક્ષાયિક ભાવોને વરી આઠેય કમેથી મુકત થવું, તે સાધ્યરૂપ નિગ્રંથભાવ છે.
ગાથામાં નિગ્રંથને વિશુદ્ધ મોક્ષમાર્ગ બતાવ્યો છે અને મોક્ષમાર્ગના ફળસ્વરૂપ નિગ્રંથ અવસ્થા પણ બતાવી છે. છેલ્લા પદમાં જે વાકય છે તેનો બંને રીતે અન્વય થઈ શકે છે. સીધી રીતે અન્વય કરતા જે કાંઈ મોક્ષના માર્ગો છે તે બધા નિગ્રંથ રૂપ છે. ત્યાં મોક્ષમાર્ગને સાધન માની નિગ્રંથને સાધન સ્વરૂપ બતાવ્યો છે. જ્યારે બીજી રીતે અન્વય કરીએ તો સકળ મોક્ષમાર્ગનું ફળ તે નિગ્રંથ છે. ત્યાં કારણ કાર્યરૂપ અન્વય કરવામાં આવ્યો છે અર્થાત્ નિગ્રંથને સાધ્ય કોટિમાં મૂકવામાં આવ્યો છે.
આપણે અંતિમ શબ્દને સમસ્ત આત્મસિદ્ધિનું અંતિમલક્ષ માનીએ તો પરમાર્થ ઘણો શોભા રૂપ થશે. ગાથાની કાવ્યકળા પણ સોળે કળાએ પ્રગટ થઈ છે અને અંતે નિગ્રંથભાવનું દિગ્દર્શન કરાવે છે. ગ્રંથિ બે પ્રકારની છે. (૧) તમામ ભૌતિક સાધન અને દેહાદિ સંપત્તિ તથા આઠ કર્મોની વર્ગણા અને કર્મબંધના સંપૂટ. આ બધો દ્રવ્ય ગ્રંથ છે. ગ્રંથનો અર્થ પરિગ્રહ છે. (૨) જ્યારે ભાવગ્રંથીમાં કર્મના ઉદયમાન પરિણામો, અજ્ઞાન અને વિષય-કષાયના આશ્રવભાવો, તે બધી ભાવગ્રંથી છે. બંને ગ્રંથિથી નિવૃત્ત થવું તે સંપૂર્ણ નિર્ચથતા છે પરંતુ જેમ-જેમ પરિગ્રહનો પરિહાર થાય છે, તેમ તેમ ક્રમશઃ આ નિર્ચથતા પ્રાપ્ત થાય છે અને છેવટે પરિપૂર્ણ નિર્ગથતા ઉદ્દભવે છે. સિદ્ધદશા એ પણ સંપૂર્ણ નિગ્રંથભાવની દ્યોતક છે.
---(૨૬૯)
