Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સંક્ષેપમાં કહેલું એક વચન વિસ્તાર પામતું હતું. આ રીતે સંક્ષેપ એ જ્ઞાનીજનો માટે એક ચમત્કારી શબ્દનયની ચાવી છે. જેમ નાની ચાવી તાળું ખોલી નાંખે છે, તેમ સંક્ષેપમાં કહેલું કથન હકીકતમાં સંક્ષિપ્ત હોતું નથી. અહીં આપણે એક ચૌભંગી પ્રસ્તુત કરીએ.
સંક્ષેપ–વિસ્તારની ચૌભંગી : (૧) સંક્ષેપનો વિસ્તાર (૨) વિસ્તારનો સંક્ષેપ (૩) સંક્ષેપનો સંક્ષેપ (૪) વિસ્તારનો વિસ્તાર
(૧) કેટલાક કથન એવા હોય છે જે બહુજ નાના પ્રમાણમાં કહેલા હોય. જેને સૂત્ર વાકય કહેવાય છે. મોક્ષમાર્ગ કે તત્ત્વાર્થસૂત્ર પાંચથી સાત મિનિટમાં બોલી શકાય તેટલું મૂળભૂત સંક્ષેપમાં કહેલું સમગ્ર જૈનદર્શનનું શાસ્ત્ર છે. જેનો વિસ્તાર ગંધહતિ મહાભાષ્ય તરીકે ૮૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ છે. આ બીજમાં વૃક્ષ સમાયેલું છે.
(૨) મોટા વિશાળ ગ્રંથોને શાસ્ત્રકારોએ અથવા શબ્દતત્ત્વવેત્તાઓએ બહુ જ થોડા શબ્દોમાં પ્રગટ કર્યા હોય છે. હજાર મણ દહીમાંથી માખણ તો ઘણું થોડું જ નીકળે છે, તેમ વિસ્તારથી લખાયેલા ગ્રંથોમાં સંક્ષેપ અર્થાત્ સારતત્ત્વ ઘણું ઓછું હોય છે. ફળમાં રસાસ્વાદ સિવાય બીજા વધારાના દ્રવ્યો પણ ઘણા હોય છે. એ જ રીતે અહીં આ આત્મસિદ્ધિ પણ સમુદ્રમંથન પછી સંક્ષેપમાં સારભૂત કુંભ તરીકે એક અમૃતકુંભ પ્રગટ કર્યો છે.
(૩) સંક્ષેપમાં કહેલા શાસ્ત્રોને પણ અતિ સંક્ષિપ્ત કરીને એક પદ કે એક ગાથામાં પણ ઉતારી શકાય છે. જેમ દર્પણમાં વિશ્વ દર્શન થઈ જાય છે, તેમ એક પદમાં જ્ઞાનનો પૂરો ખજાનો સમાવિષ્ટ હોય છે. આવું આ પદ . તે તોમ સરકૂવે | વિશ્વમાં સત્ય સારભૂત છે. મંત્રરૂપે કે બીજમંત્ર રૂપે આવા બીજા ઘણા પદો મળી આવે છે. જે એક પદમાં સમસ્તશાસ્ત્રોનો બોધ સમાવિષ્ટ કર્યો હોય છે.
(૪) ચોથો ભાંગો તે વિસ્તારનો વિસ્તાર છે. વિસ્તારથી કહેલા શાસ્ત્રો પણ પદાર્થના સ્વરૂપને કથન કરવામાં પરિપૂર્ણ હોતા નથી, તેથી વિસ્તારથી કથિત શાસ્ત્રોનો પણ પુનઃ મહા વિસ્તાર થઈ શકે તેવો અવકાશ હોય છે.
આજે મહાગ્રંથો ઉપર પણ પુનઃ વિસ્તાર સાથે હજારો ટીકાઓ લખાય છે અને છતાં પણ ઘણું કથન અવશેષ હોય છે. આ છે વિસ્તારનો વિસ્તાર.
આપણા શાસ્ત્રકારે બીજા ભાંગાનું અવલંબન કરીને વિસ્તાર પામેલો વિશાળ મોક્ષમાર્ગ અહીં સંક્ષેપમાં સમજાવ્યો છે. સ્વયં ગાથામાં પણ કહે છે કે “સમજાવ્યો સંક્ષેપમાં એ રીતે આત્મસિદ્ધિ એક સંક્ષેપમાં ઉચ્ચારેલો મહાગ્રંથ છે. જે વસ્તુમાંથી અનાવશ્યક વસ્તુઓનો પરિહાર કરી મૂળભૂત તત્ત્વોને ગ્રહણ કરી તેનું કથન કરતા સ્વયં સંક્ષિપ્ત થઈ જાય છે. જેમ લાકડાના ટૂકડામાંથી કલાકાર ગણેશજીની મૂર્તિનું નિર્માણ કરે, ત્યારે આજુબાજુનો બધો લાકડાનો ચૂરો નીકળી જતાં ગણેશજી પ્રગટ થાય છે, સારતત્ત્વનું દર્શન થાય છે. કોઈપણ દ્રવ્ય તિરોહીત હોય, ત્યારે ઘણા બીજા દ્રવ્યોથી આવૃત્ત હોય છે પરંતુ જ્યારે તે આવિર્ભત થાય છે, ત્યારે આવરણ કરનારા પ્રતિયોગી દ્રવ્યો દૂર
INNINNINNNNNNNNNNN
ના (૨૬૭)
