Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧રર
ઉપોદ્ઘાત – જે આત્મતત્ત્વનું વર્ણન ચાલે છે અથવા જે માયાથી સંપૂર્ણ નિરાળો છે, જેને અકર્તા અને અભોક્તા માન્યો છે, તેવા આત્માનું અકર્તૃત્વ બાહ્ય ક્ષેત્રમાં છે અર્થાત્ પરપદાર્થમાં તેનું કર્તૃત્વ નથી. અકર્તા કહેવાથી તે સર્વથા કર્તૃત્વહીન છે, તેવો ભાવ નથી પરંતુ બાહ્ય પદાર્થની ક્રિયાશીલતામાં શુદ્ધ સ્વરૂપી આત્મા જરા પણ ડખલગિરિ કરતો નથી. ખાસ ધ્યાનમાં લેવાની વાત એ છે કે અહીં સાપેક્ષભાવે જીવને અકર્તા કહ્યો છે. સ્વદ્રવ્યની ક્રિયાશીલતાના આધારે આત્મા પોતે પોતાની ક્રિયાનો કર્તા છે. જૈનદર્શન અનુસાર કોઈપણ દ્રવ્ય નિષ્ક્રિય હોતું નથી. દરેક દ્રવ્યમાં પર્યાય રૂપ ક્રિયા ચાલુ રહે છે. પર્યાયવત્ દ્રવ્યમ્ । દ્રવ્ય તે પર્યાયયુક્ત હોય છે.
હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ. આત્મા પણ એક ચેતનદ્રવ્ય છે અને તેમાં ચૈતન્યક્રિયા રૂપ ચેતના સંચાલિત હોય છે. આત્મદ્રવ્ય જ્ઞાનપિંડ હોવાથી તે સર્વથા શૂન્યરૂપ નથી. તેમાં પરદ્રવ્ય પ્રત્યેની ક્રિયાની શૂન્યતા છે પરંતુ આ ચૈતન્યશક્તિ સર્વથા શૂન્ય નથી, તેમાં સ્વપરિણામી ક્રિયા ચાલુ છે. જે ક્ષણ ક્ષણનું રૂપાંતર કહેવાય છે, તે આત્માના પરિણામ છે. જીવના પોતાના પણ એક પ્રકારના સ્વપરિણામ હોય છે. જેને સિદ્ધિકારે નિજ પરિણામ’ કહ્યા છે. ‘નિજ' શબ્દ સ્વસત્તાનો દ્યોતક છે. આત્મદ્રવ્ય સત્ ચિત્ આનંદરૂપ છે. સત્ કહેતાં તે શાશ્વત છે. ચિત્ કહેતાં તે જ્ઞાનમય ચૈતન્યતત્ત્વ છે અને આનંદ કહેતાં તે નિર્દોષભાવે શાંત પરિણિત કરી આનંદરૂપ પરિણામનો જનક પણ છે. આવા જ્ઞાનઘન ચૈતન્યપિંડ પરમાનંદ સ્વરૂપ આત્માને સર્વથા અકર્તા માની શૂન્ય રૂપ કેમ કહી શકાય ? માટે ગાથામાં કહ્યું છે કે,
અથવા નિજ પરિણામ શુદ્ધ ચેતના રૂપ, કર્તા ભોકતા તેહનો, નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ ॥ ૧૨૨ ॥
ગાથાની આટલી લાંબી ભૂમિકાનું ઉદ્ઘાટન કર્યા પછી હવે આપણે તેના વિશેષ ભાવોને લક્ષમાં લેશું.
અથવા નિજ પરિણામ જે...' જૈનદર્શન કે દર્શનશાસ્ત્ર પદાર્થોને અનંત ગુણધર્મવાળા માને છે. જો કે આ બાબતમાં બધા દર્શનો એક મત નથી. જે દર્શન સંસારને અવાસ્તવિક માની કેવળ જ્ઞાનનો વિકાર માને છે, તે દર્શન પણ જીવને વિકારનો જ કર્તા માને છે. બ્રહ્મજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં આત્મા વિકારનો કર્તા મટીને અકર્તા બની જાય છે અને શુદ્ધ અખંડ બ્રહ્મભાવનો અનુભવ કરે છે અથવા અનુભવનો કર્તા બને છે, તે બંને વાતનો સારાંશ એક જ છે. એટલે આ બ્રહ્મવાદી દર્શન પણ આત્માને નિજ પરિણામ એટલે બ્રહ્મસ્વરૂપ ભાવોનો કર્તા છે, તેમ માને છે, તેમાં કોઈ વિવાદ નથી. તેથી તે પણ નિજ પરિણામના કર્તા રૂપ મતમાં સંમત થઈ જાય છે, જ્યારે બૌદ્ધદર્શન પૂર્ણ શૂન્યવાદી છે. તે પૂર્ણ રૂપે અકર્તૃત્વની સ્થાપના કરે છે. સંપૂર્ણ અકર્તારૂપ થવું, એટલે શૂન્યરૂપ થઈ જવું. તેના મતમાં આત્મા જ નથી એટલે બધુ અકર્તા જ છે પણ શૂન્યતામાં શાંતિ હોય, તો શૂન્યતા જ શૂન્યતાનો કર્તા છે... અસ્તુ. અહીં કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આપણે શાશ્વત દ્રવ્યનો
(૨૫૪)
