Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
‘તેહનો” અર્થાતું જ્ઞાનચેતનાનો કર્તા-ભોકતા છે પરંતુ જે સ્વભાવનો તે કર્તા છે, તે સ્વભાવ પોતાના ઘરનો નિજ પરિણામ છે.
સ્વભાવની નિર્વિકલ્પતા ? આત્મા જ્ઞાન સ્વભાવી છે અને તે જ્ઞાન પર્યાયોથી યુકત છે. પર્યાય એક પ્રકારનો વિકલ્પ છે અને જ્ઞાનનો તથા જ્ઞાનની પર્યાયનો કર્તા સ્વયં આત્મા છે, તેથી આત્મા નિજ પરિણામનો કે પોતાના સ્વભાવનો કર્યા છે, તેમ કહેવું ઠીક છે પરંતુ પ્રશ્ન એ છે કે આત્મસ્વભાવને નિર્વિકલ્પ શા માટે કહ્યો છે કારણ કે આત્મસ્વભાવને નિર્વિકલ્પ કહેવાથી જ્ઞાન પર્યાયનો પરિહાર થાય છે. આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપી આત્મામાં પર્યાયરૂપ વિકલ્પનું અસ્તિત્વ તો હોય જ છે પરંતુ ઉપયોગની ધારા પ્રધાનપણે દ્રવ્યલક્ષી હોવાથી અને શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય સ્વયં કોઈપણ પદાર્થના વિકલ્પથી રહિત હોવાથી તેનું યથાતથ્ય પ્રતિબિંબ જ્ઞાનમાં પડે છે અને જ્ઞાની પ્રધાનપણે વિકલ્પ રહિત એવા શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યને નિહાળે છે, તેથી તે પર્યાયનો કર્તા મટીને દ્રવ્યનો કર્તા બને છે. આ રીતે આત્માને નિર્વિકલ્પ દ્રવ્યનો કર્તા માન્યો છે.
એક ખાસ ગૂઢ વાત – હકીકતમાં આત્મા સ્વભાવનો કે પર્યાયનો પણ કર્તા નથી કારણ કે તેમાં તેને કરવાપણું કશું નથી, કર્તૃત્વનો કોઈ રાગ નથી. ધર્મના પ્રભાવે દ્રવ્ય શુદ્ધ થયા પછી સ્વતઃ તેમાં શુદ્ધ પર્યાયનો ઉદ્દભવ થયા કરે છે. દ્રવ્ય શુદ્ધ થયા પછી તેમાં કશું કરવાપણું રહેતું નથી અને શુદ્ધ પર્યાયનો પ્રવાહ સ્વતઃ ચાલ્યા કરે છે એટલે હકીકતમાં જીવ સ્વભાવનો કર્તા છે તેમ કહ્યું છે, તેમાં પણ કારણનો કર્તામાં આરોપ કર્યો છે અને વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ જીવને સ્વભાવનો કર્તા માન્યો છે.
શાસ્ત્રકારના મંતવ્ય મુજબ આત્માની બે સ્થિતિ આત્મસિદ્ધિમાં ઉજાગર થઈ છે. ૧. બાહ્ય વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ અથવા વિભાવ દ્રષ્ટિએ જીવ કર્મનો કર્તા હતો અને કર્મનો ભોકતા પણ હતો. ૨. પુનઃ વિભાવનો લય થતાં, વૃત્તિનું સ્વરૂપમાં વહન થતાં, સદ્ગુરુના ઉપદેશથી જ્ઞાન દૃષ્ટિ ખુલ્લી જતાં, નિશ્ચયથી જીવ અકર્તા અભોકતા બન્યો છે, દેહાધ્યાસ છૂટી ગયો છે અને અંતે આત્મા સ્વભાવનો પણ અકર્તા અને અભોકતા છે, તે પરમ નિશ્ચયવ્રુષ્ટિથી પુનઃ શુદ્ધ અકર્તૃત્વ, અભોકતૃત્વની સાધના થઈ છે. આમ કર્મની દ્રષ્ટિએ કર્તા હતો, જ્ઞાનદ્રષ્ટિએ અકર્તા હતો, સ્વભાવ દૃષ્ટિએ પુનઃ કર્તા બન્યો અને પરમ નિશ્ચય દૃષ્ટિએ પુનઃ અકર્તા બન્યો. કર્તુત્વ અને અકર્તુત્વની આ ચારે શ્રેણીઓ જ્ઞાનીજન સમજી શકે તેવી અતિગૂઢ રહસ્યમયી અવસ્થા છે.
વ્યવહારમાં જો આત્માને કર્મોનો કર્તા ન માને તો તેને પાપ કરવાની છૂટ મળી જાય છે. આત્મા જ્ઞાનવૃષ્ટિએ અકર્તા ન બને ત્યાં સુધી અહંકારનો લય થતો નથી. અકર્તા થવાથી કર્તૃત્વનો અહંકાર ચાલ્યો જાય છે પરંતુ નિશ્ચય દ્રષ્ટિએ સ્વભાવનો કર્યા છે તેમ કહેવાથી આત્મા સ્વયં પોતાની ક્રિયા કલાપનો કર્તા છે. તેનાથી આત્મા શૂન્ય નથી, તેવો બોધ થાય છે પરંતુ સ્વભાવના કર્તુત્વને બરાબર વળગી રહેવાથી કર્તુત્વહીન એવી નિર્વિકલ્પ અવસ્થા પ્રગટ થતી નથી એટલે અંતતોગત્વા વ્યવહાર કર્તૃત્વ અને નિશ્ચય કર્તૃત્વ, એ બંનેથી મુકત થઈ સર્વથા અકર્તુત્વભાવ ગ્રહણ કરી નિર્વિકલ્પ ભાવને વરી જવું તે પરમ લક્ષ્યાર્થ છે. માટે અહીં આ ગૂઢવાતનું ઉચ્ચારણ કર્યું છે અને આ એક જ ગાથામાં નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપને શાસ્ત્રકારે અંતે પ્રગટ કર્યું છે... અસ્તુ. આ રીતે
