Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ફરક ન રહે, ત્યારે તે ન્યાયોચિત વજન ગણાય તેમ સિદ્ધિકારે અહીં બંને પલ્લાનું ન્યાયોચિત વજન કરી એક પલું જરાક એક તરફ ઝૂકે છે, તેની પરોક્ષભાવે ટકોર કરી છે. સ્વભાવ અને પરિણામ બંનેનું કર્તૃત્વ પણ યોગ્ય નથી નિર્વિકલ્પદશા રૂપ શુદ્ધ અકર્તૃત્વ આવતા ન્યાયનો કાંટો બરાબર મધ્યમાં આવી જાય છે. એક તરફ વિકલ્પ એટલે આખો સંસાર અને બીજી તરફ નિર્વિકલ્પ એટલે સંપૂર્ણ મોક્ષ. સંસાર અનાદિ સાંત છે જ્યારે મોક્ષ સાદિ અનંત છે. બંને પલ્લા મહત્ત્વપૂર્ણ છે. એકમાં રઝળપાટની ગતિ છે અને એકમાં પરમ શાંત સ્થિતિ છે, માટે આ ગાથાનો “અથવા” શબ્દ અનુપમ અગોપ્ય અને ગોપ્ય બંને પ્રકારનો ઉપદેશ આપી જાય છે.
નિર્વિકલ્પ એટલે શું ? આ શબ્દ સમાધિભાવ સાથે ખૂબ જ જોડાયેલો છે, તેથી આ શબ્દનો પ્રયોગ ઘણો થાય છે પરંતુ હકીકતમાં “નિર્વિકલ્પ' એટલે ? તે સમજવાથી નિર્વિકલ્પ અવસ્થાનો યથાર્થ ભાવ સમજી શકાશે.
જૈનસાધના અનુસાર મનુષ્યના મનમાં કે અંતઃકરણમાં જે કાંઈ વિકારી ભાવો છે, તે મોહનીયકર્મનો પ્રભાવ છે. પૂર્વના વિવેચનમાં વિકાર, વિકલ્પ અને વિચાર, આ ત્રણેનું મંથન કર્યું છે. મોહનીયકર્મના જે ઉદયમાન ભાવો ભોગવાયા નથી પરંતુ તૃષ્ણા રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. લાભાંતરાયકર્મનો ક્ષયોપશમ ન હોય કે પુણ્યનો ઉદય ન હોય, ત્યારે ઉદયમાન થયેલું મોહનીયકર્મ તરંગિત થઈને નાચે છે કે મનને નચાવે છે. જેમ કોઈ ભિખારી હાથમાં શકોરું લઈને ભીખ માંગે છે પરંતુ અંતરાય અને અશુભકર્મના ઉદયથી તેને કોઈપણ પ્રાપ્ત થતું નથી. મોહનીયકર્મના ઉદયથી તે તૃષ્ણાતુર બનીને ખાલી શકોરું લઈને ભ્રમણ કરતો રહે છે અને શું મળશે ? કેવું મળશે ? ક્યારે મળશે ? કોણ આપશે ? કોણ આપે તેવો છે ” ઈત્યાદિ આશા ભરેલા ભાવો સાથે ભટકી રહ્યો છે. આ છે ઘોર વિકલ્પદશા. આ અને આના જેવી હજારો તૃષ્ણાના તંતુઓથી ઘેરાયેલી વૃત્તિ વિકલ્પો ઊભા કરતી રહે છે. મૂળ વગરની નિરાધાર વૃત્તિઓ તરંગિત થતી રહે છે, તેને વિકલ્પ કહે છે.
જ્યારે વિકલ્પ શાંત થાય છે, મોહનીયકર્મ ઉપશમે છે, ત્યારે જીવમાં સાકાર અને નિરાકાર અથવા જ્ઞાનભાવ અને દર્શનભાવ આ બંને પ્રકારના ઉપયોગનું, નિર્મળ અસ્તિત્વ પ્રગટ થાય છે. ઉદયમ 1 મોહનીય કર્મ સાથે જોડાયેલું જ્ઞાન-દર્શન પણ સવિકલ્પ અવસ્થાવાળું હોય છે. જ્યારે ઉપશાંતમોહના ભાવો સાથે જોડાયેલું નિર્મળ જ્ઞાન-દર્શન પદાર્થના ગુણધર્મને પ્રદર્શિત કરે છે પરંતુ સાધક હવે નિર્મોહી હોવાથી જ્ઞાનના વિશેષ પર્યાયોનો કે પર્યાયાર્થિક જ્ઞાનનો સાક્ષી બને છે, હવે તેને વિકલ્પોનું પ્રયોજન નથી, તેથી તે નિરાકાર દ્રવ્યાર્થિક સામાન્ય ઉપયોગ તરફ ઢળીને માત્ર આત્મસત્તાને સ્પર્શ કરે છે, ત્યારે નિર્વિકલ્પક સમાધિનો યોગ બને છે. વિકલ્પ તે મોહનીયનું કાર્ય હતું. મોહના અભાવમાં વિકલ્પ ટળી ગયો છે. જીવને જ્ઞાનાત્મક વિશેષ વિકલ્પોનું પ્રયોજન નથી અર્થાત્ જીવ વિશેષ ઉપયોગમાં રમણ ન કરતાં નિરાકાર રૂપ દ્રવ્યાર્થિક ઉપયોગમાં રમણ કરી આત્મસત્તાના સંપૂર્ણતઃ સામાન્ય ઉપયોગમાં જ વૃત્તિ લય પામી જાય છે. જેમ નદીનો પ્રવાહ સમુદ્રમાં ભળી જતાં પોતાના અસ્તિત્વનો ત્યાગ કરી નિરાકાર બની જાય છે. તે જ રીતે મોહનીય કર્મજન્યભાવો શાંત થવાથી વૃત્તિ વિલીન થાય, અર્થાત્ વિકલ્પો શાંત થાય છે, ઉપયોગ પણ વિશેષ
પાલીતાણા (૨૫૮)
