Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સ્વીકાર કર્યો છે. શાશ્વત દ્રવ્યો ચેતનારૂપ છે અને તેમાં તેના પરિણામ ભાવો ચાલુ રહે છે. આ ચૈતન્ય પિંડ સ્વપરિણામ કરીને પરમ આનંદનો અનુભવ કરે છે, તેથી જીવાત્મા પોતાના પરિણામોનો કર્તા છે, એ વાત ખાસ લક્ષમાં લેવાની છે. અકર્તા ભાવ છે, તે કઈ અપેક્ષાએ છે અને કર્તાભાવ છે, તે પણ કઈ અપેક્ષાએ છે? તે બંને ભાવ અનેકાંતરૂપી ત્રાજવાથી ન્યાયોચિત રીતે તોળાવા જોઈએ, તો સાધકને ખ્યાલ આવે છે કે આત્મામાં કેવળ કર્તુત્વહીનતા નથી પરંતુ નિજપરિણામમાં રમણ કરવું, તે સાધનાનું મુખ્ય લક્ષ છે અને આત્મા નિજ પરિણામનો કર્તા બને, તો બાહ્ય કર્તુત્વરૂપ પરિગ્રહથી તે છૂટો થઈ જાય છે. બાહ્ય કતૃત્વ તે એક પ્રકારનો માનસિક પરિગ્રહ છે. જ્યારે સ્વપરિણામનું કર્તૃત્ત્વ તે શુદ્ધ અપરિગ્રહભાવ છે. એટલે અહીં સિદ્ધિકાર પ્રથમ પદમાં નિજ પરિણામનો પરિચય આપે છે. નિજ=સ્વ અને સ્વ એટલે આત્મા. આત્મા સંપત્તિ વિહીન નથી પરંતુ પોતાના પરિણામરૂપ સંપત્તિનો સ્વામી છે. સ્વ પરિણામ તે પોતાનો અંતર્ગત ખજાનો છે. આ નિજપરિણામની વ્યાખ્યા કરતાં સિદ્ધિકાર કહે છે કે તે શુદ્ધ ચેતના રૂપ છે.
શુદ્ધ ચેતના રૂપ – “શુદ્ધ ચેતના રૂપ' તેમ કહેવાથી પ્રતિફલિત થાય છે કે અશુદ્ધભાવોની હાજરી હોય, ત્યારે ચેતના પણ અશુદ્ધ ગણાય છે. કોઈપણ અશુદ્ધ દ્રવ્યમાં અશુદ્ધિ જ જવાબદાર છે, તે અશદ્ધિ દ્રવ્યને પણ અશુદ્ધ બનાવે છે. પાણીમાં મેલ કે કચરો હોય તો તે કચરો અશુદ્ધિ છે. અશુદ્ધિ પોતાના પ્રભાવથી પાણીને અશુદ્ધ બનાવે છે. તે જ રીતે જીવાત્મામાં જ્યારે મિથ્યાત્વભાવ રૂપી અશુદ્ધિ પ્રવર્તમાન હોય, ત્યારે ચેતના પણ અશુદ્ધ ગણાય છે અને અશુદ્ધ ચેતના હોય, ત્યારે જીવાત્મા નિજ પરિણામથી દૂર રહે છે. અશુદ્ધ ચેતના વજર્ય છે, તેનો અર્થ એ છે કે તેમાંથી અશુદ્ધિ વજર્ય છે, ચેતના તો શુદ્ધ જ છે. અશુદ્ધિ છૂટી જવાથી શુદ્ધ ચેતના” એમ કહેવાનો અવકાશ મળે છે. શાસ્ત્રકારે અહીં શુદ્ધ ચેતનાનું આખ્યાન કર્યું છે. નિજ પરિણામને શુદ્ધ ચેતનારૂપે તદ્રુપ બનાવી “જે’ શબ્દનો પ્રયોગ કરી બંનેનું એકત્વ પ્રગટ કર્યું છે અર્થાતુ જે નિજ પરિણામ છે, તે જ શુદ્ધ ચેતનારૂપ છે અને જે શુદ્ધ ચેતના છે, તે જ નિજ પરિણામ છે.
જ્યારે દ્રવ્ય શુદ્ધાવસ્થામાં હોય, ત્યારે તેની પર્યાય પણ શુદ્ધ હોય છે. એટલે શુદ્ધ પર્યાયનો કર્તા શુદ્ધ દ્રવ્ય સ્વયં છે અને તે જ રીતે તે પર્યાયનું પ્રતિફલ દ્રવ્ય ઉપર પડવાથી પર્યાયનો ભોકતા પણ તે દ્રવ્ય સ્વયં છે. દ્રવ્ય સ્વયં પોતાના ગુણોનો ઉપભોગ કરે છે. બગીચામાં ખીલેલું પુષ્પ પોતાની શુદ્ધ અવસ્થાથી સુવાસ ફેલાવે છે. સુવાસનો કર્તા અથવા જનક પણ પુષ્પ જ છે અને તેની સૌરભ પણ પ્રતિફલ રૂપે પુષ્પને જ શોભારૂપ બનાવે છે. હકીકતમાં પુષ્પ સુગંધનો ભોકતા પણ છે. આમ દ્રવ્ય અને ભાવે શુદ્ર દ્રવ્ય પોતાની પર્યાયનો કર્તા અને ભોકતા બને છે. આ સિદ્ધાંત અનુસાર વિશુદ્ધ બનેલી જ્ઞાનચેતનાનો કર્તા આત્મા સ્વયં હોવાથી તે કર્તા પણ છે અને જ્ઞાનચેતનાનું પ્રતિફલ આત્મા સ્વયં અનુભવે છે, તેથી તે ભોકતા પણ છે. પૂર્વની ગાથામાં આત્માને અકર્તા–અભોક્તા કહ્યો છે, તે પર દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અથવા વિભાવની અપેક્ષાએ છે, જેથી શુદ્ધાત્મા કર્મોનો કે વિભાવોનો અકર્તા છે અને તે જ રીતે શુદ્ધાવસ્થામાં અભોકતા પણ છે પરંતુ સ્વચેતનાની અપેક્ષાએ તે કર્તા-ભોક્તા હોવાથી સર્વથા અકર્તા અભોકતા નથી તેમ સમજવાનું છે. માટે સિદ્ધિકાર કહે છે કે આ આત્મા તેહનો અર્થાતુ પોતાના પરિણામોનો,
= ૧પ)
(૨પપ)
