Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે વૃત્તિ અનુસાર ભાવનું રૂપાંતર થયા કરે છે. વૃત્તિ બહિર્ગામિની બને, ત્યારે બાહ્યભાવોનો સ્પર્શ કરી વિકાર પેદા કરે છે, જેને વિભાવ કહે છે. આ વિભાવ ચોથા વિવેચ્ય સ્થાનનો ભ્રમ ઊભો કરે છે. વિભાવ તે વિભાવ છે. તે પોતાની સ્થિતિ પ્રમાણે ઉદય-અસ્ત થાય છે પરંતુ આ ચોથું વિવેચ્ચસ્થાન સહુથી મોટું ઘાતક સ્થાન છે. કોઈ શેઠને લાખો રૂપિયાની સંપત્તિ પ્રાપ્તિ થઈ છે. સંપત્તિનો આરોહ અવરોહ એક પ્રકારની કર્મલીલા છે પરંતુ ધનની પ્રાપ્તિ પછી શેઠ ધનના માલિક બની જાય છે. ધનની પ્રાપ્તિ શેઠમાં વિકાર ઊભો કરે છે. મેં ધન મેળવ્યું છે, આ પ્રકારનો કર્તાભાવ ઊભો થાય છે. હકીકતમાં શેઠ અકર્તા છે. ધન ચાલ્યું જાય છે, ત્યારે શેઠનું કર્તૃત્વ ઘવાય છે. ધન હોવું કે ન હોવું તે એક ભાવ છે પણ તેના કર્તા બનવું, તે બીજો ભાવ છે. તે જ રીતે ભોગની સામગ્રી મળતાં ભોગો ભોગાવલીમાં સ્થાપિત થાય છે. અંતરાય હોય, તો જીવ અભોગ્ય બને છે. ત્યાં પણ જીવ ભોક્તાપણાનો મિથ્યાભાવ ઊભો કરી પુનઃ રાગ-દ્વેષનો શિકાર બને છે.
આ ચારેય વિવેચ્યસ્થાનોને પાર કરી જ્ઞાની આત્મા અકર્તા અને અભોક્તાના ભાવોને સમજીને સત્યમય સ્થિતિનો અનુભવ કરી કર્તા-ભોક્તા મટી નિરાલંબ બની અકર્તા-અભોક્તા બની જાય છે. આ છે આખી ગાથાનો રહસ્યમય ભાવ કે તત્ત્વપાન. કવિરાજે આ ગાથા આત્મમસ્તીના ભાવમાં ઉચ્ચારી છે અને પોતે જ્ઞાનાત્મક મુક્તિનો અનુભવ કરી જ્ઞાનાત્મક અકર્તુત્વ-અભોક્નત્વભાવનું પ્રદર્શન કરે છે. આવી ઉચ્ચ ભૂમિકામાં રમણ કર્યા વિના આવા ઉચ્ચ કોટિના ભાવો પ્રગટ થવા, તે અતિ દુર્લભ છેઅસ્તુ. હવે આપણે ગાથાના આધ્યાત્મિક ભાવોને તપાસીએ.
આધ્યાત્મિક સંપૂટ – ગાથાનું તલસ્પર્શી વિવેચન કર્યું છે, તે અધ્યાત્મ ભાવોની ઉચ્ચ ભૂમિકા છે, તેમાં જરા ય કચાશ નથી પરંતુ ઉક્ત ભાવે કહેલો અધ્યાત્મ સંપૂટ અનુક્ત ભાષામાં હોવાથી અપ્રગટ રહે છે, છતાં પણ ઉક્ત ભાવે પ્રગટ કરવા પ્રયાસ કરશું.
સમગ્ર વિશ્વની મૂળશક્તિ કર્મ છે. પ્રાણી માત્ર કર્મ કરે છે. જડ પદાર્થમાં જે ક્રિયાશીલતા છે, તે પણ એક પ્રકારે જડ કર્મ છે. કર્મને આશ્રિત રહેલો જીવ કર્મથી નિરાશ્રિત થવાનું સાહસ કરી શકતો નથી. સમુદ્રમાં યાત્રા કરતાં તરવાના આલંબન રૂપ નૌકાનો સહારો મૂકીને અખૂટ સમુદ્રમાં ડૂબી જવાનું સાહસ કોઈ કરતું નથી. કર્મ એક એવું ઉપકરણ બની ગયું છે કે કર્મહીનતાની કલ્પના પણ દુઃખમય ભાસે છે. અનંત આકાશમાં ઉડતું પક્ષી નિરાલંબભાવે યાત્રા કરે છે અને એવી ગતિ પણ મેળવે છે કે જ્યાં તે કર્મહીન અવસ્થામાં હોય છે. (આ બધા પૂલ ઉદહરણો પર્યાપ્ત નથી છતાં સમજવામાં થોડા સહાયક બને છે. તેથી ઉદાહરણ રૂપે મૂક્યા છે.)
કર્મહીન અવસ્થા તે મુખ્ય અકર્તુત્વભાવ છે. કર્મ ગયું તો કર્તા પણ ગયો અને કર્તા ગયો તો પીડા ગઈ. કર્મ ગયું તો આલંબન ગયું, એક ઉપકરણ પણ ગયું. નિરાલંબ, નિ૫કૃત કર્મહીન અવસ્થા, તે તરબૂચની મધ્ય ભાગની ડગળી જેવો મીઠો ભાગ છે. કલ્પનામાત્રથી કે જ્ઞાનાત્મક ભાવે અકર્મા બની ભોક્તાભાવથી વિહીન જે આંતરિક શબ્દાતીત શૂન્યરૂપ નિર્વિકલ્પ ખંડ છે, તે છે આ ગાથાનો આધ્યાત્મિક સંપૂટ. અસ્તુ.
