Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
માળી નિમિત્તભાવે સાક્ષીરૂપ કારણભૂત છે, માળીને વૃક્ષનો કર્તા કહી શકાય નહીં. માળી આંશિકરૂપે માત્ર નૈમિતિક કારણ છે. માળી જો કર્તા બને, તો તે તેનો મિથ્યાભાવ છે. હકીકતમાં માળી વૃક્ષનો કર્તા પણ નથી, નિર્માતા પણ નથી. માળી વૃક્ષનો અકર્તા છે.
જો કે આ સ્થૂલ ઉદાહરણ પર્યાપ્ત નથી પરંતુ હકીકતને સમજવામાં માત્ર સહાયભૂત છે. અધ્યાત્મશાસ્ત્રનું કહેવું છે કે અજ્ઞાન અવસ્થામાં જીવ કર્તા બને છે, કર્તાપણું આરોપિત કરે છે. હકીકતમાં તે કર્તા નથી અને જ્ઞાનવૃષ્ટિએ પણ કર્તૃત્વ સિદ્ધ થતું નથી કારણ કે આત્મા અરૂપી દ્રવ્ય છે અને ક્રિયા રૂપી દ્રવ્યની છે. અરૂપી દ્રવ્યમાં એવું કોઈ ઉપકરણ નથી કે તે રૂપી દ્રવ્યનો કર્તા બની શકે. બાહ્મક્રિયા સમયે જીવની ઉપસ્થિતિ માત્ર હોય છે પરંતુ ઉપસ્થિતિ હોવાથી તે કર્તા બનતો નથી. મુખ્ય વિષય કારણ અને કર્તાનો છે. કારણ બનવું તે પરિણમન છે અને કર્તા બનવું તે અહંકાર છે. અહીં આ સૂક્ષ્મભેદરેખા સમજવાની છે, વિશ્વમાં જે કાંઈ ક્રિયાકલાપ થાય છે, તે પદાર્થના ગુણધર્મ છે. તે પદાર્થનું યૌગિકબળ છે અને સ્વતઃ અથવા પ્રયોગરૂપે તેનું પરિણમન થતું રહે છે, તેમાં જીવ કર્તા બને તેવો કોઈ અવકાશ નથી. જે કારણભૂત કર્તૃત્વ છે તે પણ બે પ્રકારનું છે. (૧) વાસ્તવિક કારણ અને (૨) કલ્પનાથી કારણભૂત માની લેવું, તેવો મિથ્યા કારણભાવ. હકીકતમાં જયાં આત્મદ્રવ્ય કારણભૂત પણ નથી તો તે કર્તારૂપ તો હોય જ ક્યાંથી ? કદાચ કારણરૂપ ભલે હોય પરંતુ કર્તા ન બનવું, તે પણ અકર્તાપણું છે અને જે કારણ પણ નથી અને કર્તા પણ નથી, ત્યાં અકર્તાપણાનો ભાવ તે વાસ્તવિક અકર્તાપણુ છે. નીચેની ચૌભંગીથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ થશે.
કર્તાકારણની ચૌભંગી :
(૧) કારણ છે અને કર્તાભાવ પણ છે. (૩) કારણ નથી પણ કર્તાભાવ છે.
(૨)
(૪)
કારણ છે પરંતુ અકર્તાભાવ છે. કારણ નથી અને કર્તાભાવ પણ નથી.
પ્રથમ ભંગ અનુસાર આત્મદ્રવ્ય સૂક્ષ્મ નિમિત્તભાવે કારણ છે, ઉપાદાન રૂપે કર્મ કારણ છે. આ બંને કારણ સ્થિતિમાં જીવ અજ્ઞાનના કારણે કર્તાભાવ કરે છે. બીજા ભંગમાં વૃત્તિ સ્વભાવ સન્મુખ થઈ જવાથી કારણ કારણના સ્થાને છે અને જીવ અકર્તા બની જાય છે. હકીકતમાં જીવ કર્તા નથી. ત્રીજા ભંગમાં મિથ્યાભાવ છે. કારણ ન હોવા છતાં કારણ અને કર્તા બંનેનો આરોપ કરીને જીવ કર્તા બને છે. હકીકતમાં આત્મદ્રવ્ય ભૌતિક ક્રિયાનું કારણ નથી અને સમ્યક્ સમજણથી જીવ અકર્તા છે પરંતુ પ્રત્યક્ષરૂપે જીવનું જે કર્તૃત્વ દેખાય છે તે સાંયોગિક દ્રવ્યનું પરિણામ છે. સ્વયં જીવાત્મા તેનો કર્તા નથી અને કર્તા નથી તો ભોક્તા પણ નથી. જીવની સાક્ષીમાત્ર ઉપસ્થિતિ હતી. હું કર્તા કે ભોક્તા છું, તે વિભાવ હતો. ગાથામાં આ વિભાવનો પરિહાર કરવા માટે વૃત્તિને સ્વભાવ તરફ લઈ જવાની પ્રેરણા આપી છે. વિભાવનું મુખ્ય કારણ વૃત્તિનું બહિર્વહન છે.
વૃત્તિ તે માનસિક પ્રક્રિયા છે પરંતુ તે એકલો મનોયોગ નથી, તેમાં જ્ઞાનભાવ જોડાયેલો છે. એટલે શાસ્ત્રોમાં તેને ચિત્તવૃત્તિ કહ્યું છે. પાતંજલયોગશાસ્ત્રમાં પણ ચિત્તવૃત્તિ નિશેષસ્તુ યોગઃ । જો ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ ન થાય, તો આત્મસાધના કે યોગસાધના થતી નથી. ગાથામાં પણ વૃત્તિની
(૪૭)
