Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગતિને પકડી છે. વૃત્તિનું વહન અર્થાત્ તેની ગતિ અંતર્મુખ થવી જરૂરી છે. વૃત્તિનું ચૈતન્ય સન્મુખ થવું તે આવશ્યક છે. વૃત્તિમાં જ્યારે સાક્ષાત્ પ્રતિભાસ થાય કે આ આત્મા તો નિર્વિકારી, ક્રિયાશૂન્ય, અકારણભૂત એવો નિરાળો અકર્તા છે. તેને કોઈ ભોગની અપેક્ષા નથી. ભોગો જે ભોગવે છે અને ભોક્તા બને છે, તે સ્થૂલ દ્રવ્યોની લીલા છે. આ સૂક્ષ્મ આત્મદેવ તો ફક્ત પોતાના સ્વરૂપનો જ ભોક્તા છે, તે સંસારના ભોગભાવથી નિરાળો એવો અભોક્તા છે. વૃત્તિ જ્યારે નિજઘરમાં પહોંચે છે, ત્યારે તેણે માયાવી પડદા ઉતારી નાંખ્યા છે અને તેણે સત્યના દર્શન કરાવ્યા છે. જીવાત્મા હવે કર્મનો કર્તા પણ નથી, ભોક્તા પણ નથી, કેવળ કર્મનો જ નહીં પરંતુ કોઈપણ ક્રિયાનો કર્તા નથી. તે અકર્તૃત્વભાવે જ ઉપસ્થિત છે. જીવાત્મા પ્રથમથી જ અકર્તા હતો પણ તે મિથ્યાભાવે કર્તા બની ગયો હતો. હવે કર્તાપણાનું ખોભળું ઉતરી ગયું છે અને વાસ્તવિક અકર્તાપણાનું સ્વરૂપ પ્રકાશિત થયું છે.
પૂર્વ પદમાં જે વિભાવનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે વિભાવનો હવે વિસ્તારથી ઘટસ્ફોટ કરીએ અને વાસ્તવિક અકર્તાપણું શું છે તેના દર્શન કરીએ.
વિભાવ – જૈનદર્શન કે કોઈ જ્ઞાનશાસ્ત્રોમાં વિક્રિયા તે મુખ્ય બાધક તત્ત્વ છે. યોગોની સાથે જોડાયેલા દોષો કે કર્મસંસ્કારથી ઉદયમાન થતાં દોષો વિક્રિયાનું કારણ બને છે. આ વિક્રિયા તે વિભાવ છે. ભાવ કે સદ્ભાવ તે પદાર્થના મૂળભૂત ગુણધર્મ છે. જ્યારે વિભાવ દોષોથી અનુપ્રણિત થયેલા પરિણામો કે ભાવ છે. જેમ શુદ્ધ જલની ધારા વહે છે, તે પોતાના ગુણધર્મથી પરિપૂર્ણ અને સ્વચ્છભાવે વહી રહી છે. માનો કે તે પાણીના પ્રવાહમાં રંગની ટીકડી મૂકી દેવાથી તે પાણી રંગથી પ્રભાવિત થઈને રંગીન થઈ જાય છે અને રંગીન દેખાય છે. પાણીમાં દેખાતો રંગ તે પાણીનો વિભાવ છે. પરદ્રવ્યોથી ભાવ દૂષિત થતાં નથી પરંતુ પર પરિણામથી દૂષિત થાય છે. કષાય આદિ દોષો કોઈ શાશ્વત દોષ નથી. તે અસ્થાયી આશ્રવ પરિણામો છે. અનાદિકાલથી આ આશ્રવ પરિણામોની પરંપરા ચાલી આવે છે. આશ્રવ પરિણામો એક પ્રકારના ઉદયભાવો કે કર્મજન્ય પરિણામો છે. તે દોષરૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. આ દોષ ભાવ સાથે જોડાય કે ભાવ દોષ સાથે જોડાય, ત્યારે ભાવનું રૂપાંતર થાય છે અને શુદ્ધ ક્રિયા મટીને વિક્રિયા થાય છે. વિપરીત કે વિકારી ક્રિયાશીલતા તે જ વિભાવ છે. વિક્રિયા તે ક્ષણે ક્ષણે થતી વિકારી ક્રિયા છે. આવી ઘણી વિક્રિયાના સમૂહને વિભાવ કહે છે. આ વિક્રિયાઓ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પરિણામે રાગ-દ્વેષનું રૂપ ધારણ કરી જીવાત્માને માયામાં રમાડે છે. સુખાત્મક પરિણામો રાગાત્મક છે, જ્યારે દુઃખાત્મક પરિણામો દ્વેષાત્મક છે. આ રીતે વિક્રિયાથી ઉત્પન્ન થતો વિભાવ જે માયાવી જાળ ફેલાવે છે તેમાં જીવ પોતાના સ્વરૂપને ભૂલીને કર્તાપણાનો અહંકાર કરે છે. હકીકતમાં તે કર્તા નથી અને તે કર્તા બની શકતો પણ નથી. તેનામાં કર્તા બનવાની યોગ્યતા પણ નથી છતાં અજ્ઞાનને વશીભૂત થઈ જીવ કર્તૃત્વભાવનું સેવન કરે છે. ગાડીની બાજુમાં દોડતો કૂતરો એવો ભ્રમ કરે છે કે હું ગાડી દોડાવું છું. ગાડી પોતાના ઉપાદાનથી દોડે છે. જીવની ત્યાં ક્ષણિક હાજરી માત્ર છે. હાજરી માત્રથી જ આ મિથ્યાભાવોનું સેવન થાય છે. હકીકતમાં ઉપાદાનને કર્તા માનવામાં આવે છે. જો કે કર્તાપણુ
(૪૮)
