Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧ર૧
ઉપોદ્દાત : કારણ વગર કાર્ય ન નીપજે, તેમ ખાસ કારણોથી જ જીવની અજ્ઞાન દશા ટકી રહેલી છે. કારણનો લય થતાં કાર્યનો પણ લય થાય છે. જીવનમાં કર્તૃત્વનો અહંકાર અમુક મર્યાદા સુધી જ ખાસ કારણોથી અસ્તિત્વ ધરાવતો હતો અને હવે આ કર્તુત્વનો અહંકાર સહજ ભાવે ગળી જાય છે. જ્ઞાનનો ઉદ્દભવ થતાં જીવ કર્તા મટીને અકર્તા થઈ જાય છે. ભોક્તા મટીને અભોકતા બની જાય છે. સાધકની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિમાં મૂળભૂત સાંગોપાંગ પરિવર્તન આવે છે અને આવું પરિવર્તન થવામાં નિશ્ચિત કારણ પણ છે. નિશ્ચિત કારણથી નિશ્ચિત કાર્યનો ઉદ્દભવ થયો છે. આખી ગાથા જીવના એક અલૌકિક રૂપાંતરની અભિવ્યક્તિ કરે છે. કાવ્યકલામાં સિદ્ધહસ્ત એવા આપણા સિદ્વિકાર બહુ જ થોડા સામાન્ય ગુજરાતી શબ્દોમાં ગીતની લય સાથે અદભત રીતે આત્મસ્થિતિનું ગંભીર વર્ણન કરે છે, ગંભીર ભાવોનો ઉદ્ઘોષ કરે છે. હવે આપણે ગાથા તપાસીએ.
લતા ભોતા કર્મનો, વિભાવ વર્તે થાય
વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં, થયો અકતાં ત્યાંય આ ૧ર૧ | આ ગાથામાં મૂળભૂત શબ્દ “વૃત્તિ છે. “વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં એ પ્રમાણે કહ્યું છે, તેનો અર્થ એ છે કે વૃત્તિ જયારે નિજભાવમાં વહેતી નથી, ત્યારે વિપરીત પરિસ્થિતિ થાય છે, વૃત્તિનું નિજભાવ તરફ વહન થાય, તે પરમ આવશ્યક છે. જ્યાં સુધી વૃત્તિ નિજભાવ તરફ વહન ન કરે,
ત્યાં સુધી સંસારી ભાવોનું તાંડવ જામે છે. આ તાંડવને જૈન પરિભાષામાં વિભાવ કહે છે. વિભાવ એટલે વિપરીત ભાવ કે વિકારભાવ. વિભાવ શબ્દ આત્માની સાથે જોડાયેલા ભાવાશ્રવનો વાચક છે. વિભાવ એક પ્રકારનો આશ્રવ છે. જયાં સુધી વૃત્તિ જ્ઞાન સન્મુખ થતી નથી, ત્યાં સુધી હું કર્તા છું,' હું ભોક્તા છું. મારાથી બધુ ચાલે છે, હું ન રહું, તો ન ચાલે, એવા વિકારીભાવો બંધનકર્તા બની રહે છે. માટે સિદ્ધિકાર ગાથાના આરંભમાં જ કહે છે કે જીવાત્મા વિભાવના કારણે કર્તા અને ભોક્તા બને છે. કર્તા-ભોક્તાના ભાવ, તે પણ એક પ્રકારનો વિભાવ છે. કર્તૃત્વ એક આરોપિત ભાવ છે. અહીં કર્તુત્વનો વિરોધ નથી. ગમે તે રીતે કર્તુત્વ તો રહેવાનું જ છે પરંતુ અજ્ઞાનના કારણે જીવાત્મા અનુચિત કર્તૃત્વ પોતાના માથે ઓઢી લઈ નાહક કર્તા બને છે.
સાધના દ્વારા આ મિથ્યાભાવોનો પરિહાર કરવાનો છે. અહીં કર્તૃત્વનો પરિહાર નથી પરંતુ કર્તાપણાના અજ્ઞાનનો પરિહાર છે. કર્મથી જ કર્મની લીલા ચાલે છે. પૂર્વકર્મના ઉદયભાવો નવા કર્મોના કર્તા છે. વાસ્તવિક કર્તુત્વ કર્મના પક્ષમાં છે. શુદ્ધ આત્મા તો કર્મનો અકર્તા છે. કર્મનો કર્તા ન થવું, તે મુખ્ય લક્ષ છે. જેટલા અંશે કર્મ થઈ રહ્યા છે, તેટલા અંશે જીવ તેમાં સાક્ષી બનીને નિમિત્ત કારણરૂપે ઉપસ્થિત છે. જીવાત્મા આંશિક નિમિત્તરૂપે કારણભૂત છે પરંતુ તે કારણ હોવાથી કર્તા નથી. માળી બીજને રોપે છે, તેનું સિંચન કરે છે, બીજ અંકુરિત થાય છે, વૃક્ષ રૂપે પલ્લવિત થાય છે, તેમાં વાસ્તવિક રીતે બીજ તે વૃક્ષનું કારણ છે અને વૃક્ષનું નિર્માતા પણ છે.
( ).
