Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
(૧૫) કર્મની વિદાય બે પ્રકારની છે. (૧) સાર્વભૌમ વિદાય અર્થાત્ અંતિમ વિદાય. જેને જૈન સાધનામાં અયોગીભાવ કહે છે. જીવ
જ્યારે સિદ્ધદશાને પામે ત્યારે નાયો મોક્ષ | અર્થાત્ કર્મોની પરંપરા સંપૂર્ણતઃ વિદાય લે છે, સર્વ કર્મોનો સંપૂર્ણ ક્ષય થાય છે. (૨) આ અંતિમ વિદાય સિવાય મધ્યકાલીન ઘણા કર્મોની અંતિમ વિદાય થતી હોય છે. જેમ જેમ જીવાત્મા ગુણશ્રેણી પર આરોહણ કરતો જાય અને અમુક પ્રકારના ક્ષાયિકભાવોને પ્રાપ્ત કરે, ત્યારે તે તે સ્થાને તે તે કર્મોની અંતિમ વિદાય થઈ જાય છે. જેમ ક્ષાયિક સમકિત થાય, ત્યારે મિથ્યાત્ત્વ મોહનીય સદાને માટે વિદાય લે છે. આ છે શાસ્ત્રીય વિદાયનો ભાવ પરંતુ જીવ પોતાના પુરુષાર્થ દ્વારા કર્મોનું છેદન કરે અને પોતાની પ્રકૃતિમાં પરિવર્તન કરે, તો અમુક કર્મો સ્વતઃ જીવથી નિરાળા રહે છે. જેમ કે બ્રહ્મચર્યની અખંડ ઉપાસના કરવાથી કામવાસના વિદાય લે છે. દાનનું અવલંબન કરવાથી લોભનો ક્ષય થાય છે. વિદાય લેવી અને વિદાય કરવી, આ બંનેમાં થોડું અંતર છે. કમે પોતાની મેળે વિદાય લે, તેવી સ્થિતિ નથી. જો જીવ કોઈ પુરુષાર્થ ન કરે, તો કમે પોતાનું કાર્ય કરતા રહે છે પરંતુ જીવ સાધના રૂપી તલવાર ઉપાડે અને કર્મવિદાયની પ્રક્રિયાનો પ્રારંભ કરે, તો કર્મ તે અસ્થાયી તત્ત્વ હોવાથી સ્વતઃ હટી જાય છે. કર્મને વિદાય આપવી, તે જ સમગ્ર સાધનાનું રહસ્ય છે.
કર્મબંધ વિષયક આટલું લાંબુ વિવેચન કર્યું, તેનાથી જાણી શકાય છે કે કર્મબંધના એક પછી એક ઘણા કેન્દ્રો છે. વૈભાવિક સૂક્ષ્મ અધ્યવસાયથી લઈને આશ્રવ, કર્મબંધ, તેના પ્રકૃતિ, સ્થિતિ આદિ પ્રકારો, કમસત્તા, કર્મવિપાક, વિપાક સમયની ગતિ-વિધિ અને તે વખતનો પણ અવળો–સવળો પુરુષાર્થ કર્મ ઉપર પ્રભાવ પાથરે છે. ગાથામાં લખ્યું છે કે ક્રોધાદિ કષાયથી કર્મબંધનો વિસ્તાર થાય છે, અહીં સમજવાનું છે કે કવિરાજે ક્રોધનો એકનો ઉલ્લેખ કર્યો છે પરંતુ કર્મબંધ માટેની મુખ્ય ત્રિપુટી અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ અને કષાય, આ ત્રણ પ્રબળ વિભાવ છે. ક્રોધ તે કષાયની શ્રેણીમાં આવે છે. આ રીતે શાસ્ત્રકારે સમગ્ર કષાયનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આદિમાં ક્રોધ કહ્યો છે, તે પણ બહુ સમજ પૂર્વકનું કથન છે. મૂળમાં અનંતાનુબંધી કષાય છે, જે અનાદિકાલથી
જીવ સાથે જોડાયેલો એક પ્રાકૃતિક વિભાવ છે. અનંતાનુબંધી કષાયના આધારે જ અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વ ટકેલા છે. અનંતાનુબંધી કષાયનો નાશ થાય પછી જ સમ્યગુદર્શન થાય છે. અનંતાનુબંધી કષાય ચારિત્ર મોહનીયની પ્રકૃતિ હોવા છતાં મિથ્યાત્વને ટકાવવામાં અને સમ્યગદર્શનને રોકવામાં કારણભૂત છે, તેથી જ શાસ્ત્રકારોએ સમ્યગદર્શનના આવિર્ભાવમાં અનંતાનુબંધી કષાયનો લય આવશ્યક ગણ્યો છે.
આમે ય ક્રોધ કષાય ઘણો ભયંકર છે. કષાયમાં તેને પ્રથમ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. એક ક્ષણનો ક્રોધ પાપનો કર્મબંધ તો કરાવે જ છે પરંતુ સાથે સાથે અગાધ પુણ્યનો પણ નાશ કરે છે. उ ५५॥ छ कोधेन क्षीयन्ते पुण्यानि, बुद्धि च, रूपं च अंते सर्व विनाशको कोधो । પુણ્ય તો ઠીક, પણ ક્રોધ બુદ્ધિનો અને રૂપનો પણ નાશ કરે છે, છેવટે સર્વ પ્રકારના વિનાશને
