Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧૦૮
ઉપોદ્ઘાત – આ ગાથામાં જે જે ગુણોનું આખ્યાન કરવામાં આવ્યું છે, તે બધા ગુણો એક પ્રકારે જિજ્ઞાસાનો વિષય છે. જિજ્ઞાસા એ તત્ત્વપ્રાપ્તિનું પ્રથમ સોપાન છે. જેમ ઘરમાં પ્રવેશ કરવા માટે દરવાજો ખોલવો જરૂરી છે, ભોજન કરતી વખતે મુખ ખોલવું જરૂરી છે, તેમ તત્ત્વપ્રાપ્તિ માટે જિજ્ઞાસા કરવી, તે જરૂરી છે. ખેતી કે બીજારોપણ કરતાં પહેલાં ભૂમિને ખેડવી આવશ્યક છે અને આ ભૂમિ ખેતીને યોગ્ય છે કે નહીં તે જાણવું જરૂરી છે. તે રીતે આ ઉત્તમ ગુણોને જાણવા માટે તેના સંબંધમાં જિજ્ઞાસા કેળવવા માટે પ્રેરણા આપવામાં આવી છે. ખાસ વાત એ છે કે જીવ જેવી ભૂમિકામાં હોય, તે પ્રમાણે તે જિજ્ઞાસા કરે છે. વાસનાને આધીન થયેલો જીવ ભોગને અનુકૂળ જિજ્ઞાસા કરે છે. જ્યારે વૈરાગ્યવાન જીવ મુકત થવાની જિજ્ઞાસા કરે છે. આ ગાથા આ વિષય ઉપર ઉત્તમ પ્રકાશ પાડે છે અને જીવની પાત્રતા તથા જિજ્ઞાસા, બંનેની જ્ઞાનયુકત મીમાંસા કરે છે. ગાથા આ પ્રમાણે છે –
કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ અભિલાષ;
ભવે ખેદ અંતર દયા, તે કહીએ જિજ્ઞાસ / ૧૦૮ | ગાથામાં ચારિત્રભાવ અને વૈરાગ્યશીલતાના લક્ષણો તથા સાધકના બાહ્ય અને આત્યંતર, બંને ગુણોનું આખ્યાન કર્યું છે. આ બધા ગુણો જાણવા જેવા છે, જિજ્ઞાસા કરવા જેવા છે, તેવો એક સીધો અર્થ સમાવિષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. જ્યારે બીજો અર્થ એ પણ છે કે ઉપર્યુકત સણ સંપન્ન જીવ સાચી, સાર્થક જિજ્ઞાસા કરે છે અને તેનાથી સુપાત્ર જીવની યોગ્યતા અભિવ્યકત થાય છે. ત્રીજો ભાવ એ પણ છે કે જિજ્ઞાસા કરનારમાં આ બધા ગુણો હોવા જરૂરી છે. ગુણોનો ઉલ્લેખ કરીને ગાથામાં કહ્યું છે કે “તે કહીએ જિજ્ઞાસ' અર્થાત્ આ ગુણોને જ જિજ્ઞાસા કહી છે. અભિવ્યકિત એવા પ્રકારની છે કે ગુણો અને જિજ્ઞાસાનું તાદાભ્ય છે. આ બધા ગુણો સ્વયં જિજ્ઞાસા રૂપ છે. આવો ગુણસંપન્ન વ્યકિત સ્વયં જિજ્ઞાસ બને. આ રીતે આ પદને વિવિધ પ્રકારે અર્થઘટન થઈ શકે છે. હવે આપણે ગાથાના ભાવાર્થ અને પરમાર્થ ઉપર વિવેચન કરીએ.
કોણ કેવો છે? આ પ્રશ્ન ઘણો ગૂઢ અને ગંભીર છે. સામાન્ય રીતે વિકાસ પામેલા બધા વ્યકિતઓ માટે વિચારી શકાય તેવો છે? પ્રશ્નના બે પાસા સ્પષ્ટ છે. તે કોણ ? તે પ્રશ્નમાં તે વ્યકિતનું ચરિત્ર જાણવા વિષે જિજ્ઞાસા થાય છે અને કેવો છે? તે પ્રશ્નમાં તે વ્યકિતની પ્રવૃત્તિ અને વલણ કેવું છે, તેની જિજ્ઞાસા છે. પ્રશ્નના બંને પક્ષમાં વ્યકિત અને તેના લક્ષણો, બંને ભાવ સ્પષ્ટ રૂપે સંયુકત છે. વ્યકિતનું ધરાતલ વ્યવસ્થિત અને ઉચ્ચકક્ષાનું હોય, પોતાના લક્ષણો અને પ્રવૃત્તિ પણ ઉચ્ચ દરજ્જાના હોય, પરંતુ ક્યારેક કોઈ કર્મના યોગે એવું બની શકે કે ઉચ્ચકક્ષાની વ્યકિત સામાન્ય નીચકર્મનું ભાજન બને, આ એક અપવાદ છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે ઉચ્ચવ્યકિતના લક્ષણ અને પ્રવૃત્તિ ઉત્તમ હોય છે. વ્યકિતમાં જો સદ્ગણનો અભાવ હોય, તો તેના લક્ષણો અને પ્રવૃત્તિ પ્રાયઃ નીચી કક્ષાના હોય છે. કોઈ કર્મયોગે નીચ કક્ષાની વ્યકિત કોઈ ઉત્તમ કર્મનું ભાજન બને પરંતુ
(૧૩૨) .. .
