Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
તદનુસાર બાહ્ય ક્રિયાઓ એક પ્રકારના દ્રવ્ય ઉપકરણ છે. આ બધા ઉપકરણ સમભાવની પૃષ્ઠભૂમિ ઉપર રહેલા છે.. અસ્તુ. અહીં કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે સમગ્ર સાધનામાં સમભાવ તે મંગલસૂત્ર છે. જેમ માળાના મોતી સૂત્રથી બંધાયેલા છે, તેમ આરાધનાના સૂક્ષ્મ કે સ્થૂલ બધા જ રૂપો સમભાવ રૂપ સૂત્રમાં બંધાયેલા છે. સમગ્ર જૈનદર્શન કે અધ્યાત્મદર્શનની ભૂમિકા સમતા છે. સમાધિ શબ્દમાં પણ ‘સમ’ શબ્દ જોડાયેલો છે. સમભાવની પૂર્ણ વિકસિત સ્થિતિ તે સમાધિભાવ છે.
દ્રવ્ય સમાધિ સુધી યોગનું અવલંબન હોવાથી મન, વાણી અને કાયા કાર્યશીલ છે, તે શુભ ભાવોથી પ્રવર્તમાન છે. સહજ રીતે તે નિર્વધ પુણ્યબંધનું કારણ બને છે પરંતુ ભાવસમાધિનો પ્રારંભ થતાં મન, પ્રાણ, ઈન્દ્રિય, વાણી કે દેહાદિ કર્મો લય થતાં જાય છે અને પુણ્યબંધની સ્થિતિ પણ ઘટે છે. પ્રારંભની સાધનામાં પાપની સ્થિતિ ઘટે અને પુણ્યની સ્થિતિ વૃદ્ધિ પામે છે પરંતુ આ સાધના જ્યારે ઉચ્ચ કેન્દ્રમાં પ્રવેશ કરે, ત્યારે પુણ્યબંધની સ્થિતિ પણ ઘટે છે. અત્યાર સુધી પાપથી મુક્ત થવા માટે પુણ્યનું પ્રયોજન હતું પરંતુ હવે સર્વથા મુક્તિનું અભિયાન થવાથી પુણ્ય પણ પ્રયોજનભૂત નથી. આમ સાધક સમગ્ર પુણ્ય–પાપના બંધથી નિરાળો થઈ અયોગી થવાની યાત્રાનો આરંભ કરે છે, ત્યારે ભાવ સમાધિનો સ્પર્શ કરે છે અને ભાવ સમાધિનો સ્પર્શ થતાં વાણી કે શબ્દ શાંત થઈ મૌન ઉપદેશ આપે છે, માટે સિદ્ધિકાર કહે છે કે ધરી મૌનતા એમ કહી’ સહજ સમાધિમાં જીવ સ્થિત થઈ ગયો છે. કહેવાનું હતું તે કહેવાઈ ગયું છે. હવે શબ્દનું પ્રયોજન નથી. માત્ત વ સવિશતિ। સમભાવની ચરમ સીમા તે સમાધિ છે. મુખ્ય ગૂઢવાત એ છે કે કોઈ પણ દ્રવ્ય કે પદાર્થ જ્યારે પૂર્ણ સ્થિતિમાં આવે, ત્યારે ક્રિયાવિહિન થઈ જાય છે. આ દાર્શનિક સિદ્ધાંત જ્ઞાનીઓએ આત્મસમાધિમાં પણ એટલો જ સ્થાપિત કરેલો છે. અસમતા એ ક્રિયાશીલતા છે અને સમતા તે વિરામ છે. બધા યોગ–ઉપયોગ પોતાના સ્થાનમાં શાંત થઈ શુદ્ધ પર્યાયોનું ઉદ્ભાવન કરી વિષમભાવોથી નિરાળા થાય છે, ત્યારે તે સમાધિ પામે છે.
આ ગાથામાં જે સમાધિભાવની અભિવ્યક્તિ કરી છે તે ઉચ્ચકોટિની અક્રિયાશીલભાવ રૂપ સમાધિ છે. સમાધિભાવ પ્રાપ્ત થતાં સમસ્ત નિશ્ચયભાવ કે જ્ઞાનભાવ પણ ત્યાં વિરામ પામે છે. જેમ દર્પણ નિમિત્તોથી દૂર થાય, તો તેમાં કોઈ પ્રતિબિંબ રહેતું નથી. નિમિત્તે વષિનાયતે । નિમિત્તોનું જ પ્રતિબિંબ પ્રગટ થાય છે. નિમિત્તરહિત સર્વળ નિવરહિત માવેન સ્વસ્વરૂપે વિરાગતો નિમિત્તો દૂર થતાં દર્પણ નિર્બિંબ બની સ્વસ્વરૂપમાં સમાધિ પામે છે. પોતાના સ્વરૂપથી જ શોભાયમાન બને છે. તે જ રીતે નિમિત્તોથી જ અસમાધિભાવ હતો, હવે નિમિત્ત રહિત સ્થિતિ થતાં પરામુખી થયેલો ઉપયોગ સમસ્થિતિને વરી સમાધિ પામે છે. આ ગાથાનું રહસ્ય મંજિલના શિખર જેવું છે. ૧૧૮મી ગાથામાં સિદ્વિકારે સ્વયં વિષયાત્મકભાવોની સ્પષ્ટ સ્થિતિને લગભગ પૂરી કરી છે. એક રીતે આત્મસિદ્ધિનું લક્ષ્યવેધી કાવ્ય લગભગ આ ગાથામાં પૂર્ણ થાય છે અને સિદ્ધિકાર સ્વયં મૌન થઈ જવાની અપીલ કરે છે. હવે જે કાંઈ કહેવાનું છે, તે ઉપદેશાત્મક કલ્યાણકારી કથન છે.
સહજ સમાધિ ગાથામાં સમાધિની સાથે ‘સહજ’ શબ્દ પ્રયુક્ત છે. આ સહજભાવ તે સાધનાનો ઘણો જ મહત્ત્વપૂર્ણ ભાવ છે. સાધનાના ક્ષેત્રમાં ઉત્કંઠા, આકાંક્ષા, અતૃપ્તિ,
(૨૨૮)
-
