Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 270

છે, જ્યારે બીજી અવસ્થામાં સ્થિતિ છે. ગાથામાં કથિત સ્વરૂપની ઝાંખી તે પરમ પુણ્યમય ઉત્તમ ઉપલબ્ધિ છે.
જો કે સ્વરૂપ તો અકથ્ય, અવક્તવ્ય, શબ્દાતીત કે અશબ્દય છે જેથી શબ્દોમાં તેનું ચિત્ર ઉતારી શકાય તેમ નથી પરંતુ જેમ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરે કલ્યાણમંદિર સ્તોત્રમાં કહ્યું છે કે પ્રીતિ પરિસઃ સરસોડનિત્તોડપિ Nળા પિપાસુ માટે ભલે સરોવર દૂર હોય પરંતુ તેની નિકટ જવાથી સરોવરની શીતળ હવા શાંતિદાયક બને છે. તે જ રીતે સ્વરૂપ ભલે શબ્દાતીત હોય અર્થાત્ શબ્દોથી દૂર હોય પરંતુ સ્વરૂપની નિકટવર્તી અવસ્થાને પ્રગટ કરનારા શબ્દો પણ સ્વરૂપની જેમ સુખદાયી બને છે. અસ્તુ. અજ્ઞાન દૂર થયું અને સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થઈ. આ ઉભય ક્રિયા એક જ અવસ્થાની વિધિનિષેધ રૂપે વ્યાખ્યા કરે છે. જેમ ચક્ષુ ખૂલે અને રૂપનું દર્શન થાય છે. એકમાં આવરણથી મુક્તિ છે અને બીજામાં ગુણ પ્રાગટય છે. એકમાં પ્રતિબંધકનો અભાવ છે, બીજામાં અનુબંધનું પ્રાગટય છે. આ રીતે ત્રણ ત્રણ બોલની સમાપ્તિ કરી ગાથામાં કથિત ચતુર્થ બોલનો ભાવ તપાસીએ. (૪) શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વ : આપણે બરાબર જોતા આવ્યા છીએ કે દ્રવ્યમાં સ્વતઃ પોતાની ક્રિયાત્મક શક્તિ છે. દાર્શનિક ભાષામાં તેને ગુણધર્મિતા કહે છે. દ્રવ્ય પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર રહીને નિરંતર ગુણાનુસારી ક્રિયાશીલ બની રહે છે. જૈનદર્શનમાં આવી ક્રિયાશીલતાને પર્યાય પણ કહે છે પરંતુ યાદ રાખવું ઘટે છે કે દ્રવ્યની ક્રિયાશીલતા સાંયોગિક અવસ્થામાં પારસ્પરિક મિશ્રભાવ પામી ક્રિયાશીલતાના સામર્થ્ય અને અસામર્થ્યને પ્રગટ કરે છે. જેમ અગ્નિમાં કાષ્ટ બળે છે, ત્યારે અગ્નિની ક્રિયાશીલતાથી કાષ્ટની સ્થિતિરૂપ ક્રિયા પરાભૂત થઈ જાય છે અને અગ્નિનું સામર્થ્ય પ્રગટ થાય છે. આ છે મિશ્ર અવસ્થાની વાત પણ દ્રવ્ય જયારે નિરાળું થાય અને અપ્રભાવ્ય સ્થિતિમાં આવે છે, ત્યારે તેની મૌલિક શક્તિ પ્રગટ થાય છે. જેમ દ્રવ્યોમાં પોતાની મૌલિક શક્તિ છે તેમ આત્મદ્રવ્યમાં પણ પોતાની અલૌકિક શક્તિ છે. આ શક્તિ જ્ઞાનશક્તિ સાથે જોડાયેલી છે. જ્ઞાનયુક્ત આત્મદ્રવ્યની જે અનુપમ શક્તિ છે, તેને ચૈતન્ય કહેવામાં આવે છે. ચિત્ત શબ્દ જ્ઞાનવાચી છે અને ચિત્ત જેમાં જોડાયેલું છે, તેવી અનન્ય શક્તિ ચૈતન્યશક્તિ છે. ચેતનાપિંડ સદા સર્વદા અપ્રભાવ્ય છે. કર્મયુક્ત અવસ્થામાં પણ કર્મનો પ્રભાવ ભૌતિક દ્રવ્ય અને વિભાવ શક્તિ ઉપર પડે છે. કર્મો ગમે તેવા પ્રબળ હોય પરંતુ મૂળભૂત ચૈતન્યશક્તિ પર પ્રભાવ પાડી શકતા નથી અને તેને આવરી શકતા નથી. ઉપયોગ બહિર્મુખ હોવાથી ચૈતન્ય તિરોહિત હોય છે પરંતુ તેની શક્તિ અખંડ અને અવિનાશી હોય છે. જ્યારે સદ્દગુરુના નિમિત્તથી જ્ઞાનનો ઉદ્દભવ થાય અને દ્રષ્ટિ અંતર્મુખ થાય, ત્યારે ચૈતન્યપિંડ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે, તેનો નવો ઉદ્દભવ થતો નથી, જે છે તે જ પ્રકાશિત થાય છે. આ ચૈતન્ય ક્રિયાશીલ હોવા છતાં તેને પોતાના ક્ષેત્રમાં કશું ક્રિયાત્મક કર્તવ્ય હોતું નથી. તેમાં વિધિરૂપ ક્રિયા નથી પરંતુ નિષેધશક્તિ પ્રચંડ છે. ગમે તેવી બહારની વિકારી શક્તિનો તે સહજ પરિહાર કરી શકે છે. હવે અજ્ઞાનના વાદળા આ ચૈતન્યપિંડને ઘેરી શકતા નથી. તે જ રીતે રાગાદિ કોઈપણ આશ્રવો પણ ઊભા રહી શકતા નથી. કર્મચેતનાના આધારે ઉદયમાન વિભાવો પણ ઉદિત થઈને ખરી પડે છે. ગાઢક સ્વતઃ ઓછી સ્થિતિના થઈ