Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 258

માટે ફકત પગલું ભરવાનું રહે છે.
આટલું કહ્યા પછી સિદ્ધિકાર મૌન રહેવાની ભલામણ કરે છે. “એમ કહી' એ શબ્દનો ભાવાર્થ એવો છે કે પૂર્વની ગાથાઓમાં અને છેલ્લે આગલી ગાથા સુધી જે કંઈ કહ્યું છે અને તેમાં જે નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનનો ભાવ પ્રગટ કર્યો છે, તે કથન પણ ઘણું મહત્ત્વપૂર્ણ હતું પરંતુ હવે શબ્દની મર્યાદા પૂર્ણ થવાથી તેનું મહત્ત્વ ઘટી જતાં સમાધિભાવની મહત્તા વધી જાય છે, માટે સિદ્વિકારે અહીં એમ કહ્યા પછી સમાધિભાવમાં રમણ કરવાની સૂચના આપી છે.
અષ્ટાંગયોગમાં યમ–નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધ્યાન, ધારણા ને સમાધિ, આ આઠ અંગ છે, તેમાં સમાધિ રૂપ અંતિમ સર્વોચ્ચ ક્ષેત્ર છે. સમાધિ સુધી પહોંચતા સાધના પરિપૂર્ણ થાય છે. સાધનાના સાતે અંગ સાધ્યા પછી, અહિંસા સત્ય આદિ મહાવ્રતોની પણ મર્યાદા પૂર્ણ થયા પછી, મન-પ્રાણ ઈન્દ્રિયો શુદ્ધ થવાથી ભોગાત્મક પ્રવૃત્તિ કે વિષયનું આકર્ષણ શાંત થઈ જાય છે અને ધ્યાન, ધારણા જીવને એક સ્થિર કેન્દ્રમાં લઈ જાય છે. ધ્યાન ધારણાની યાત્રા પૂરી થયા પછી સમાધિ ભાવનું છેલ્લું સ્ટેશન આવે છે અને ત્યાં સાધનાનું પૂર્ણવિરામ થઈ જાય છે. ભારતવર્ષમાં અને આર્ય સંસ્કૃતિમાં અધ્યાત્મનું મુખ્ય લક્ષ સમાધિ રહ્યું છે. અહીં આપણા શાસ્ત્રકારે પણ વાર્તાલાપ બંધ કરી સમાધિભાવમાં સમાઈ જવાની વાત કરી છે.. અસ્તુ. હવે આપણે સમાધિ વિષે થોડું વિચારીએ.
સમાધિ – આમ તો જૈનશાસ્ત્રોમાં મુખ્ય સાધના સમભાવની છે. સમભાવને જ સમાધિનો જનક માન્યો છે. જ્યાં સુધી વિષમ ભાવો છે ત્યાં સુધી કર્મચેતનાની પ્રબળતા છે અને તેના કારણે કર્મબંધનમાં પણ વૃદ્ધિ થાય છે. કર્મચેતનાની પ્રબળતા ઘટે અને જ્ઞાનચેતના જાગૃત થાય, ત્યારે વિષમભાવોનું વમન થાય છે અને સમભાવની શ્રેણી ઉદ્ભવ પામે છે. મન, વચન, કાયા, અંતઃકરણ, યોગ, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, કર્મેન્દ્રિયો જીવના આ બધા ઉપકરણોમાં પણ સમાધિ સ્થાપિત થાય છે. સમાધિના બે પ્રકાર મુખ્ય છે. બાહ્ય સમાધિ અને આંતરિક સમાધિ, કર્મ સમાધિ અને જ્ઞાન સમાધિ, દ્રવ્ય સમાધિ અને ભાવ સમાધિ. આ રીતે ત્રિવિધ ભાવોથી સમાધિનો વિચાર થઈ શકે છે. કોઈપણ ક્રિયાત્મક તત્ત્વો યોગ્ય રીતે ક્રિયાશીલ હોય, ત્યારે તે તત્ત્વ સમાધિ ભાવને વરે છે. તે તત્ત્વોની ક્રિયાશીલ સ્થિતિ પૂરી થયા પછી તે શાંત ભાવને પામે છે, ત્યારે પણ તે તત્ત્વ સમાધિમય બની જાય છે. સમાધિ આરંભથી લઈને અંત સુધી બધા ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત છે પરંતુ આ બધા સમાધિ ભાવો વ્યવહારિક અને દ્રવ્યભાવો છે પણ જેનું લક્ષ્ય છે તેવી ભાવ સમાધિ તો ક્રિયાશીલતાના અંતે સ્થિતિશીલ અવસ્થામાં થાય છે. સમાધિ થવી એટલે યથાતથ્ય સ્વ-સ્વરૂપે પ્રકાશિત થવું. અંતનિહિત બધા વિભાવોથી મુક્ત થયેલું અને નિજ સંપત્તિથી પ્રકાશમાન આત્મતત્ત્વ, તે જ્ઞાનસમાધિ કે આત્મસમાધિનું મૂળ સ્વરૂપ છે.
સામાન્ય આરાધનાનો આરંભ સમભાવથી થાય છે. જૈનદર્શનનો મૂળમંત્ર સમભાવ છે. સમસ્ત ક્રિયા, તપ-જ૫ આદિ બધાની સાર્થકતા સમભાવ સિવાય સંભવિત નથી. જેમ જેમ જીવાત્મા ગુણસ્થાન શ્રેણીનો આરોહ કરે છે, તેમ તેમ સમભાવનો વિકાસ થતો જાય છે. મુખ્ય સિદ્ધાંત આ પ્રમાણે છે-વિષમભાવ આશ્રવ અને બંધનું કારણ છે. વેન બંધ ન મુવતઃ |
- (ર૭) S
ssssssssssssssssss
SSSSSSSSSsssssss