Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
એક મહત્ત્વપૂર્ણ ખુલાસો – શાસ્ત્રોકત પાંચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનની ગણનામાં જે પાંચે જ્ઞાનના વિપક્ષમાં પાંચે અજ્ઞાન છે, તેનો એક જ અજ્ઞાન કોટિમાં સમાવેશ કર્યો છે અને તેને જ્ઞાનવરણીયકર્મનો ઉદય કહીને સ્પષ્ટ રૂપે આ અજ્ઞાનને અનુક્ત રાખ્યું છે અર્થાતું તેનું કથન કર્યું નથી પરંતુ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન આ ત્રણ જ્ઞાનમાં અન્ય અન્ય કારણોથી વિપર્યય આવે છે અને જેમ આંખમાં કમળાના રોગથી પીળું દેખાય, તેમ મોહાદિ કારણે મતિજ્ઞાનમાં વિપર્યય થાય છે, તે જ રીતે શ્રુત કે અવધિજ્ઞાનમાં પણ વિશેષ પ્રતિયોગીના કારણે વિપર્યય થાય છે એટલે શાસ્ત્રકારોએ તેને વિપરીત જ્ઞાનની કક્ષામાં ગ્રહણ કર્યું છે. આ બધા અજ્ઞાન બોધ નિરોધક છે પરંતુ આત્મઘાતિ નથી, જ્યારે મોહાદિ કારણથી ઉત્પન્ન થતું મોહયુક્ત ખંડ અજ્ઞાન જીવને આત્મસત્તાના મહાનગુણોથી વંચિત રાખે છે, તે અજ્ઞાન એક નિરાળી વિશેષતા ધરાવે છે. કારણ કે તેમાં દ્રવ્યનો સાંગોપાંગ નિર્ણય થતો નથી અને ત્રિકાલવર્તી દ્રવ્યોની સ્થિતિનું નિરાકરણ થતું નથી, તેના પરિણામે પદાર્થનું સામાન્ય જ્ઞાન હોવા છતાં સુખદુઃખના અચાન્ય કારણો મિથ્યાભાવે ગ્રહણ કરી હિંસાદિ ઉપકરણોને ધર્મની કોટિમાં માને છે. તે સામાન્ય જ્ઞાન વર્તમાનકાલિક, પ્રત્યક્ષરૂપ પ્રમાણભૂત હોવા છતાં પદાર્થના સૈકાલિક ગુણધર્મનો ઉચિત નિર્ણય ન થવાથી તેનું જ્ઞાન વસ્તુતઃ અજ્ઞાન છે અને આવા અજ્ઞાનને શાસ્ત્રકારોએ ખંડ અજ્ઞાન કહ્યું છે. ખંડ જ્ઞાન અપૂર્ણ હોવા છતાં આંશિક રૂપે તે પ્રમાણભૂત હોય છે. જ્યારે ખંડ અજ્ઞાન તે પદાર્થના કે આત્મદ્રવ્યના અખંડ સ્વરૂપ પર પડદો નાંખી આત્મઘાતક બને છે. માટે અહીં “દૂર થયું અજ્ઞાન' એમ જે કહ્યું છે તે આ મોહજનિત, વિષમ, તત્ત્વ અવરોધક તથા સમ્યગુદર્શનનું ઘાતક એવું અજ્ઞાન દૂર થયું છે. હકીકતમાં આ અજ્ઞાન ખંડ અજ્ઞાન છે. પૂર્ણ અજ્ઞાન કે અખંડ અજ્ઞાન જીવમાં સંભવિત નથી કારણ કે આત્મામાં સદા સર્વદા જ્ઞાનનો એક અંશ ઉઘાડો જ રહે છે.
આટલું ગૂઢ વિવેચન કર્યા પછી સમજી શકાય છે કે આ ગાથાનો બીજો બોલ અજ્ઞાનનો વિલય તે શું છે ? તેના જવાથી શું લાભ થાય છે ? તે સમજી શકાય છે. હવે આપણે ત્રીજા બોલનો સ્પર્શ કરીએ તે પહેલા ઉપર્યુક્ત ત્રણે અજ્ઞાન માટે એક એક દૃષ્ટાંત પ્રગટ કરીએ.
(૧) એક ખેડૂત પાસે જમીન છે, ખેડવાની શક્તિ છે પણ ખેતી કરવાનું જ્ઞાન નથી અને કોઈ જ્ઞાન આપે, તો સમજવાની શક્તિ નથી. સર્પને કોઈ કહે કે તું શા માટે અકારણ વિષાક્ત ડંખ મારે છે પરંતુ આ બોધ સમજવાની તેનામાં શક્તિ નથી. આ ખેડૂત કે સર્પ, બંને ઉદયભાવી અજ્ઞાનના શિકાર છે. તે જીવોમાં ફક્ત જ્ઞાનનો જ નહીં પરંતુ જ્ઞાનશક્તિનો પણ અવરોધ છે.
(૨) હવે બીજા દ્રષ્ટાંતમાં રોગી જાણે છે કે અમુક દવાથી મારો રોગ મટી શકે છે, તેનામાં સમજવાની શક્તિ પણ છે છતાં પણ તે ઔષધિ બાબત સમજતો નથી તેટલું જ નહીં પરંતુ કોઈ વિપરીત ઔષધિને સાચી ઔષધિ માનીને મિથ્યાભાવમાં ફસાયેલો છે. આ છે જ્ઞાનનો વિપર્યય. અર્થાત્ તેનું જ્ઞાન વિપરીત ભાવે પરિણત થયેલું છે. પાણી નિર્મળ છે છતાં રંગ નાંખવાથી તેનો રંગ બદલાય છે, તેમ કોઈ દૂષિત ઉપકરણથી જ્ઞાનનો રંગ બદલાતા જ્ઞાનમાં વિપર્યય આવે છે. પૂર્વમાં જવાની ઈચ્છાવાળો મનુષ્ય પશ્ચિમમાં દોડવા લાગે છે, તેને વિપર્યય થયો છે કે પશ્ચિમ તે
. (૨૩)
