Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સ્વામી વિવેકાનંદજીએ લખ્યું છે કે ગમે તેવા બહુમતથી પણ સત્યનું ઉથાપન થઈ શકતું નથી. પક્ષના આધારે સત્ય ટકયું નથી. સત્ય એ દ્રવ્યનો શાશ્વત સ્વભાવ છે, ત્રિકાલવર્તી નિર્ણય છે. તેમાં મત કે પક્ષનું કોઈ મૂલ્ય નથી. પ્રયોગાત્મજ સત્ય ન તુ મતાશ્રિત । સત્ય કસોટીથી પારખી શકાય છે, મતના આધારે નહીં. પક્ષ પડવા કે મતમતાંતર થવા, તે એક પ્રકારની બૌદ્ધિક પ્રક્રિયા છે. પ્રામાણિક શકિતની વિભિન્નતાને કારણે નયવાદનો આશ્રય થવાથી પક્ષ ઊભો થાય છે. નય પણ જો અસત્યનું અવલંબન કરે, તો તે નયાભાસ બને છે, તે જ રીતે પક્ષ તે પક્ષાભાસ બને છે. તેથી પક્ષની ક્રિયા એક દૃષ્ટિકોણ ધરાવતી બૌદ્ધિક ક્રિયા છે. જ્યારે સમ્યગ્દર્શન તે શુદ્ધ શ્રદ્ધાનો વિષય હોવાથી અખંડ અબાધિત શ્રદ્ધાનું અવલંબન કરે છે. ત્યાં પક્ષને અવકાશ નથી. જેમ દ્રવ્યોના ગુણધર્મો સર્વ પ્રતીત છે, તેમ સમ્યગ્દર્શન સ્વયં શાંતિપ્રદ હોવાથી નિષ્પક્ષપણે એક અલૌકિક આત્મધર્મ રૂપે અવસ્થિત છે, માટે સિદ્ધિકારે અહીં સમકિતમાં પક્ષદોષનો પણ પરિહાર કર્યા છે, અભેદ્ય અને નિષ્પક્ષ, એવા બે વિશેષણ મૂકીને શુદ્ધ સમકિતની વ્યાખ્યા કરી છે. શુદ્ધનું તાત્પર્ય સમકિતની અખંડતા અને નિર્લિપ્તતા અર્થાત્ નિષ્પક્ષતા છે.
હવે આપણે દાર્શનિક દૃષ્ટિએ થોડો વિચાર કરીએ. જૈનદર્શન અનેકાંતવાદી હોવાથી એકાંતવાદનો પરિહાર કરી ભેદાભેદ ભાવને ભજે છે. જ્યાં અભેદ છે ત્યાં ભેદ પણ છે અને જ્યાં ભેદ છે ત્યાં અભેદ પણ છે. આમ ઉભયાન્વયી સ્વરૂપ છે. જે નિત્ય છે તે અનિત્ય છે અને અનિત્ય છે, તે નિત્ય છે. આ રીતે જોતાં અભેદમાં ભેદની સ્થાપના થઈ શકે છે. પર્યાય તે ભેદનું લક્ષણ છે અને દ્રવ્ય છે તે અભેદનું લક્ષણ છે. દ્રવ્યદૃષ્ટિથી નિહાળીએ, ત્યારે તત્ત્વનું અખંડ સ્વરૂપ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. પર્યાયસૃષ્ટિથી નિહાળીએ, ત્યારે ખંડ–ખંડ સ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે. આટલી દાર્શનિક ધરાતલ મીમાંસા પછી ‘સમિતિમાં ભેદ ન કાંઈ' તેનો અર્થ એ છે કે સમ્યગ્ભાવોને દ્રવ્યદૃષ્ટિએ નિહાળવાથી તેની એક અખંડ પરંપરા જ્ઞાનગોચર બને છે. તેમાં કોઈ ભેદ કે રૂપાંતર જોવામાં આવતું નથી. તે શાશ્વત, ત્રૈકાલિક એક સમરૂપ ભાવે પરિણત થાય છે. કાલાંતરે સમકિતની વ્યાખ્યામાં કોઈ ભેદ ઊભો થતો નથી. કોઈ જીવ સમકિતથી ડિવાઈ થાય, તો ત્યાં હકીકતમાં સકિત ભેદાયું નથી પરંતુ સાધક સ્વયં ભેદ પામ્યો છે. સંદૂકમાં રાખેલો હીરો માલિક ભૂલી જાય, તો હીરાનું મૂલ્ય ઘટયું નથી. હીરો તે હીરો જ છે, માલિક તેને ભૂલ્યો છે. તેમ જીવ પિંડવાઈ થવાથી સકિત ભેદાતું નથી. માટે દાર્શનિક દૃષ્ટિએ સમકિતમાં ન ભેદ, ન પક્ષ, તેમ કહ્યું છે. તે દ્રવ્યાર્થિક નયથી અખંડ આત્મા સાથે જોડાયેલો અખંડ ભાવ છે.
આ જ રીતે જ્યાં પક્ષ કે મતમતાંતર થાય છે, ત્યાં દર્શનશાસ્ત્ર એમ કહે છે કે આ બધા બૌદ્ધિક વિકલ્પો છે, પદાર્થમાં કોઈપણ પક્ષ નથી. પક્ષ કેવળ બુદ્ઘિનિષ્ઠ એક તર્કનું પરિણામ છે. વિશ્વની સંપૂર્ણ પ્રક્રિયા એક ધ્રુવ સિદ્ધાંતના આધારે પ્રવર્તમાન છે. જેને એક પ્રકારે સનાતન સત્ય કહી શકાય. બુદ્ધિના પ્રભાવે પદાર્થના સ્વરૂપને બદલી શકાતું નથી. પદાર્થ સ્વયં નિષ્પક્ષભાવે પોતાનું સ્વરૂપ જાળવી રાખે છે, રાજા હો કે રંક, અગ્નિ સ્વયં પોતાના ગુણધર્મ અનુસાર દઝાડે છે. બધા દ્રવ્યો નિશ્ચિત રૂપે પોતાના ગુણધર્મથી પરિપૂર્ણ છે અને સાકાર રૂપે દૃશ્યમાન પણ થાય છે. સમ્યગ્દર્શન પણ કોઈપણ પક્ષમાં વિભાજિત ન થતાં નિર્મળ શ્રદ્ઘા સરોવરમાં સ્નાન કરાવે છે.
(૧૬૧).
