Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
મહાવીર કહે છે કે પદાર્થમાં એક વિસસા અર્થાત્ સ્વયંભૂ ક્રિયાશીલતા છે. પદાર્થ પોતે પોતાના ગુણધર્મ અનુસાર સત્યના સિદ્ધાંતને અવલંબીને કાર્ય કરે છે. બહારના જે નિમિત્તો છે, તે પદાર્થના ગુણધર્મને ઓળંગી શકતા નથી. આ રીતે પદાર્થની જે સ્વયં સત્તા છે, તે દ્રવ્યનું ઘનતત્ત્વ છે. ઘનનો અર્થ છે ટાળી ન શકાય તેવા ગુણધર્મો. દ્રવ્ય પોતાનું ઘનત્વ જાળવીને ત્રિકાલવર્તી અસ્તિત્વને ટકાવી રાખે છે.
હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ. વિશ્વમાં આત્મદ્રવ્ય પણ આવું જ ઘન રૂપે, અવિOધભાવે ત્રિકાલવર્તી ટકી રહેલું છે. તેના પોતાના ગુણધર્મો છે, તે કર્મપ્રભાવે તિરોહિત થયા હોય પરંતુ તે ગુણધર્મોનો નાશ થઈ શકતો નથી. આવરણ દૂર થતાં પુનઃ તેનો આવિર્ભાવ થાય છે. આવી આત્મસત્તાને ચૈતન્ય કહે છે. ચેતના તે આત્માની સમગ્ર સંપત્તિ છે, જેને ચૈતન્ય કહે છે. વિકૃત ભાવે આવી રહેલી કર્મચેતના લય પામે છે પરંતુ જ્ઞાનચેતના લય પામી શકતી નથી. જ્ઞાનચેતના એ જ ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે. અહીં સિદ્ધિકારે “ચૈતન્યન” એમ કહીને આત્માનું અખંડ, અવિદ્ય, અનિરૂદ્ધ, ત્રિકાલવર્તી પ્રબળભાવ ટકેલું સ્વરૂપ વ્યક્ત કર્યું છે.
આગળ ચાલીને પુનઃ ચૈતન્યના કેટલાક ગુણધર્મોને સિદ્ધિકાર સ્વયં ઉજાગર કરે છે. આમ તો શુદ્ધ બુદ્ધ કહેવાથી જ ચૈતન્યઘનનું આંતરિક કલેવર પ્રગટ થઈ જાય છે પરંતુ આટલું ગુણાખ્યાન કર્યા પછી પણ આત્મસ્વરૂપ નિહાળીને શાસ્ત્રકાર સંતુષ્ટ થયા નથી, તેથી બીજા કેટલાક શબ્દોથી પુનઃ સ્વરૂપ આખ્યાન કરી રહ્યા છે.
તમામ શાસ્ત્રોમાં જ્ઞાનને સ્વ–પર પ્રકાશક કહ્યું છે, જ્યારે દર્શન છે, તે વિશ્વની મહાસત્તાને એક સાથે પ્રકાશિત કરે છે. જ્ઞાન કહો કે દર્શન કહો, આત્મદ્રવ્ય જ એક વિશેષ રીતે પ્રકાશક દ્રવ્ય છે. જે જ્ઞાતા અને શેયને એક સાથે પ્રકાશિત કરે છે. જેમ ઘરમાં દિપક પ્રગટ થતાં સ્વયં દિપક અને ઘર એક સાથે પ્રજ્વલિત અને પ્રકાશિત થાય છે. પ્રકાશને પ્રકાશિત થવા માટે બીજા પ્રકાશની જરૂર નથી. તે સ્વયં જ્યોતિરૂપ છે. જ્યોતિ એક પ્રકારની દિવ્યતા છે.
જ્યોતિ શબ્દનું શાસ્ત્રીય આખ્યાન : શાસ્ત્રકારોએ જીવાત્માની સાથે જોડાયેલા સ્વતત્વ અને પરતત્વ, આ બે શબ્દ મૂકીને એક મૂર્ત ભાવ પ્રદર્શિત કર્યો છે. જેને ઉપયોગ અને યોગ કહે છે. ઉપયોગ તે સ્વતત્ત્વ છે, જ્યારે યોગ તે પરતત્ત્વ છે. ઉપયોગ શુદ્ધ આત્મપ્રદેશોમાંથી નીકળતી એક જ્ઞાનાત્મક પર્યાય છે. આ પર્યાય સાકાર અને નિરાકારભાવે એક સાથે સહચરી રૂપે સંચાલિત થાય છે. મૂળમાં જ્યારે ઉપયોગની ધારા પ્રગટ થાય, ત્યારે તે નિષ્કલંક અને નિર્મળ હોય છે પરંતુ પૂર્વકર્મના પ્રભાવે ઉદયભાવનું તાંડવ ચાલતું હોય છે, જેથી આ ઉપયોગધારા રક્તરંજિત બની મોહ સાથે સંમિલન કરી જ્ઞાનાત્મક હોવા છતાં વિભાવોને ભજે છે અને તે ઉપયોગની ધારા રંગબેરંગી બની જ્યોતિ સ્વરૂપ હોવા છતાં વિકારભાવોથી મુક્ત નથી, જ્યારે આ શુદ્ધ ઉપયોગ સ્વસત્તાનું કે સ્વરૂપનું ભાન કરે છે, ત્યારે વિભાવાત્મક જ્યોતિ હોવા છતાં તેનાથી છૂટી પડેલી એક શુદ્ધ જ્ઞાનપર્યાય જ્યોતિરૂપે પ્રકાશિત રહે છે. આ જ્યોતિ સ્વયંભવ છે. તે ગુરુઓના કે શાસ્ત્રોના બધા ઉપદેશોને પચાવ્યા પછી નૈમિત્તિક ભાવોનું અવલંબન મૂકીને અર્થાત્ પરાવલંબનથી મુક્ત થઈ સ્વયં સ્વસત્તાના બળે પ્રકાશિત થતી રહે છે. હવે આત્મા સ્વયં ગુરુ છે.
(૧૯) ગાય
