Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ક્ષેત્રમાં કે આધ્યાત્મિક ઉપાસનામાં પણ વૃત્તિનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે. આ સૂમ ક્ષેત્રમાં વૃત્તિનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. આંતરિકક્ષેત્રમાં જ્ઞાનચેતના ઉપર કે ચિત્તના આભામંડળ ઉપર વૃત્તિનું આવરણ હોય છે અને ચિત્ત કે ચૈતન્ય ક્ષેત્રમાં વૃત્તિએ જે પ્રવેશ કર્યો છે, શાસ્ત્રકારોએ તેનો બે રીતે સામનો કરવાનું કથન કર્યું છે. (૧) વૃત્તિને રોકવી કે તેને શૂન્ય કરવી અને (૨) વૃત્તિની દિશા બદલાવવી. આ બેમાંથી ગમે તે ઉપાય કરવામાં આવે પરંતુ હકીકતમાં વૃત્તિનું નિયંત્રણ આવશ્યક છે.
પાંતજલયોગશાસ્ત્રમાં વિત્તવૃત્તિનિરોધસ્તુ યોગ. | કહ્યું છે. – ચિત્તની વૃત્તિને સંયમમાં રાખવાની છે. ચિત્ત અને વૃત્તિ, બંને સાથે હોવા છતાં ચિત્ત તે સ્વસંપત્તિ છે, જ્યારે વૃત્તિ તે ઉદયમાન પરિણામ છે. આ યોગસૂત્રની જૈન દૃષ્ટિએ વ્યાખ્યા કરવામાં આવે, તો વૃત્તિ એક પ્રકારે લેશ્યારૂપ છે. લેશ્યા તે ઉદયભાવનો પ્રકાર છે, જ્યારે ચિત્ત તે આધ્યાત્મિક સંપત્તિ છે. ચિત્તથી વૃત્તિને છૂટી પાડવાની છે અને આ છૂટી પડેલી વૃત્તિ જ્યારે પોતાની દિશા બદલીને ચિત્ત એટલે ચૈતન્યને લક્ષ કરે છે, ત્યારે વૃત્તિ પણ પુણ્યમય બની જાય છે. વૃત્તિ જ્યારે ભૌતિક હોય છે, ત્યારે નાના-મોટા કર્મબંધના કારણો ઊભા કરે છે, ત્યારે એકંદરે પાપવૃત્તિ હોય છે. માછીમાર જેમ પાણીમાં જાળ નાંખે છે અને માછલીને પકડવાની યોજના અમલમાં લાવવાની કોશિષ કરે છે, તે રીતે કર્મચેતનાને આધીન થયેલો જીવ પાપવૃત્તિ રૂપી જાળ સંસારમાં ફેલાવે છે અને તેમાં સુખ દુઃખના નિમિત્તોને ફસાવીને પાપ પરાયણ બની રહે છે. આ છે વૃત્તિનો સાંસારિક નાટયારંભ.
હવે વૃત્તિ ઉપરમ બની સ્વમુખી થાય છે, ત્યારે તેનો પ્રવાહ નિજ સ્વભાવને વાગોળે છે. સ્વભાવના ક્ષેત્રમાં રહેલા અનંત ગુણાત્મક આત્મપિંડના ક્ષેત્રમાં પરિભ્રમણ કરે છે. માટે અહીં ગાથાકાર કહે છે કે “વૃત્તિ વહે નિજભાવમાં...” વૃત્તિનું ઉદ્ગમસ્થાન તે પ્રાથમિક અધ્યવસાયો અને યોગની પ્રાથમિક સંચાલન ક્રિયા, બંનેનું એક પ્રકારે સંમિશ્રણ થાય છે. જેમ વૃષ્ટિ થતાં ધરતીમાં લીલુ ઘાસ ફૂટી નીકળે છે, તેમ ઉદયમાન કર્મ પરિણામોથી વૃત્તિ સ્વયં પ્રવર્તમાન થાય છે. વૃત્તિમાં વર્તના ક્રિયાનો બોધ છે. જે વર્તે છે, જન્મે છે, વિષયનો સ્પર્શ કરે છે, તે વૃત્તિ છે. વૃત્તિ શબ્દ અસ્તિત્વવાચી છે. વૃત્તિથી વૃતમ્ અને આવૃત્તમ જેવા બીજા કેટલાક સૂક્ષ્મ અવરોધક તત્ત્વો પણ ઉભવે છે પરંતુ જ્ઞાનચેતના એક એવું પ્રબળ તત્ત્વ છે કે જે વૃત્તિને નિયંત્રણમાં રાખી આવરણોનું ઉભેદન પણ કરે છે. જે વૃત્તિ બંધનકર્તા હતી, તે હવે સ્વયં નિજભાવનો સ્પર્શ કરી સાધનાને સહાયક બને છે.
નિજભાવ – શાસ્ત્રકારે અહીં “નિજભાવ' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. નિજભાવ લગભગ સ્વભાવ' નો પર્યાયવાચી શબ્દ છે. તથાપિ તે વિશેષ બોધદાયક પણ છે. નિજ શબ્દ સ્વામીત્વનો સૂચક છે. ભાવો જે છે, તે છે જ પરંતુ આ બધા ભાવો ખંડ ખંડ નથી. ખંડ ખંડ ભાવોનો એક સ્વામી એવો સ્વયં અધિષ્ઠાતા આત્મા છે. ભાવો તેને આધીન છે અને તે જ સાધ્ય છે. ખજાનામાં પડેલા ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના ઝવેરાતો પોત-પોતાનું મૂલ્ય ધરાવે છે પરંતુ બધા ઝવેરાતનો સ્વામી ધનપતિ સ્વયં બહુ મૂલ્યવાન છે. નિજ કહેતાં આત્મા અને ભાવ કહેતાં તેની સંપત્તિ, આ બંનેનું એકીકરણ થયું છે. ભાવોથી સ્વામી સ્વયં સમૃદ્ધ છે અને સ્વામીથી ભાવો સનાથ છે. સ્વભાવ
