Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સ્વપ્ન એક પ્રકારની પ્રતિક્રિયા છે પરંતુ આ પ્રતિક્રિયા ફકત વર્તમાન જન્મની ક્રિયાઓથી જ પ્રતિબિંબિત થતી નથી, તેમાં કેટલાક ભૂતકાલીન અને ભવિષ્યકાલીન જન્મોનું પ્રતિબિંબ પણ ઊભું થતું હોય છે. સ્વપ્નના આધારે ઘણું ભવિષ્યકાલીન પ્રગટ થનારું દ્રશ્ય કે પ્રગટ થતી ઉત્તમ અવસ્થાઓનું પણ પ્રતિબિંબ પ્રગટ થાય છે. જેમ સ્કૂલયોગોની ક્રિયાની પ્રતિક્રિયા થાય છે, તેનાથી વધારે સૂક્ષ્મ સત્તાનિષ્ઠ કર્મોની પણ પ્રતિક્રિયા થાય છે. આ ઘણી ગહન પ્રતિક્રિયા થાય છે. સત્તામાં પડેલા જે શુભ કે અશુભ કર્મો લાંબા ગાળે ઉદયમાન થવાના છે, તેનું પ્રતિબિંબ વર્તમાનના સ્વપ્નમાં આવી શકે છે. સ્વપ્નની આ પ્રતિક્રિયા એક જ વ્યકિતમાં પ્રતિબિંબત થાય છે, તેવું નથી. સહવાસી વ્યકિતઓમાં પણ તેનું પ્રતિબિંબ ઊભું થાય છે. ગર્ભસ્થ શિશુના શુભાશુભ કર્મોનું પ્રતિબિંબ માતાની સ્વપ્નસૃષ્ટિમાં ઉતરી આવે છે. ટૂંકમાં કહેવાનો સાર એ જ છે કે સ્વપ્નસૃષ્ટિનું નિર્માણ કરનાર સૂક્ષ્મ પરમાણુઓની લીલા અજબ-ગજબની છે. લાગે છે કે સ્વપ્નજનક પરમાણુઓ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલની મર્યાદાનું જાણે પાલન ન કરતા હોય, છતાં પણ એક વાત નિશ્ચિત છે કે સમગ્ર લીલા કર્માધીન છે. સ્વપ્ન કર્મની ઉદય પ્રણાલીનું ઉલ્લંઘન કરી શકતા નથી તેમ કહી શકાય છે પરંતુ કર્મનો ઉદયભાવ એક વ્યકિતને આશ્રિત હોય છે, જ્યારે સ્વપ્નભાવ ઘણી વ્યકિત સુધી પ્રસારિત થાય છે. એટલે કર્મોનો ઉદય માનવા છતાં ઉદયભાવોનું પ્રતિબિંબ જે અન્ય વ્યકિતમાં પડે છે, ત્યાં તે વ્યકિતનો તથા પ્રકારનો ઉદયભાવ નથી. તેને ફકત દર્શનાવરણીયકર્મનો ઉદય આધારભૂત થાય છે, બાકી તો અન્ય વ્યકિતના ઉદયનું પ્રતિબિંબ અન્ય વ્યકિતના જ્ઞાનમાં ઝળકે છે અને સ્વપ્ન રૂપે સાક્ષી આપી જાય છે. (સ્વપ્ન બાબત જે કાંઈ કથન કર્યું છે તે ચિંતનના આધારે છે પરંતુ તદ્ વિષયક શાસ્ત્રીય સ્પષ્ટ વિવેચન જોવા મળતું નથી, સ્વપ્ન છે તે હકીકત છે પણ સ્વપ્ન શું છે, તે લગભગ અવકતવ્ય રહ્યું છે.)
ગાથામાં લાંબા સ્વપ્નની વાત કરી છે, તે લાંબા કાલ સુધી કોઈપણ વ્યકિતને વિકારીભાવ રૂપ સ્વપ્ન પરિણતિ થતી રહે, તે સ્વપ્નસૃષ્ટિમાં વ્યકિત રાજા કે રંક બનીને પોતાના કે અન્યના વિષયમાં મિથ્યાભાવો કે વિકારભાવોનું આકલન કરે અને તેમાં જ સબડતો રહે તથા જાગ્રત ન થાય, ત્યાં સુધી આ જાતનું સંવેદન ચાલુ રહે છે. સંવેદન ગમે તેટલું લાંબુ હોય પરંતુ જાગ્રત થતાં એક જ ક્ષણમાં તેને યથાર્થ ભાન થઈ જાય છે. યથાર્થ ભાન થવામાં તેને લાંબા સમયની જરૂર નથી, માટે જ કવિરાજ કહે છે કે “કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન પણ જાગ્રત થતાં સમાય.”
આ રીતે એક સચોટ ઉદાહરણ આપીને આગળના પદમાં કવિશ્રી વિભાવ અને જ્ઞાનદશાની સમીક્ષા કરે છે. ઉપમા અલંકાર અનુસાર અનાદિકાલીન વિભાવને સ્વપ્નની કોટિમાં મૂકેલો છે અને જ્ઞાનદશાને જાગ્રતદશા સાથે સરખાવી છે. સર્વોપમા અલંકાર જેવું આ પદ શોભી ઊઠયું છે. પદમાં ચિંતનીય તત્ત્વ અનાદિનો વિભાવ સમજવા જેવો છે. જો કે જ્ઞાનદશા પ્રગટ થતાં અજ્ઞાનદશા જવી જોઈએ, તે સ્વાભાવિક તલના છે. જ્ઞાનદશા અજ્ઞાનદશાનો પરિહાર કરે છે. પરંતુ અહીં શાસ્ત્રકારે જ્ઞાનદશાને અનાદિ વિભાવનો પરિહાર કરનારી બતાવી છે. જેથી આ ગૂઢ વાકય ઊંડી મીમાંસા માંગે છે.
અનાદિ વિભાવ શું છે ? ભૂતકાળના કરોડો વર્ષની યાત્રાના જીવનકાલમાં મુકતદશાના
