Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ઉત્તમ સાધનો કે ઉત્તમ ઈન્દ્રિયો ભોગ માટે નથી તેવો નિર્ણય થવો જોઈએ. ગાથામાં મૂકેલો “ અધ્યાસ’ શબ્દ સમજવા જેવો છે.
દેહાધ્યાસ – “અધ્યાસ'નો અર્થ સહવાસ પણ થાય છે અને સંસ્કાર પણ થાય છે. નિરંતર સહવાસ રહેવાથી એક પ્રકારના સંસ્કારનો જન્મ થાય છે અને સહવાસ તે અધ્યાસ બની જાય છે. વ્યાકરણશાસ્ત્રોમાં વારંવાર પુનરાવૃત્તિ કરવી, તેને અભ્યાસ કહે છે. અધ્યાસમાં અભ્યાસની ક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે. નિરંતર થતો અભ્યાસ અધ્યાસને જન્મ આપે છે. જેમ કોઈ નટ નાટકમાં બરાબર સ્ત્રીનું પાત્ર ભજવતો હોય અને પછી બરાબર નારીના વેષમાં રહેતો હોય, નારીભાવની ચેષ્ટા કરતો હોય, તો તેના મનના ભાવોમાં નારીભાવોનો અધ્યાસ થાય છે. અધ્યાસ તે એક પ્રકારના પ્રબળ સંસ્કારનું પરિણામ છે. જ્યાં જે જેવું નથી. હકીકતમાં પણ તેવું નથી, ત્યાં તે તેવું છે, તેવો મિથ્યાભાવ પ્રગટ થવો, તે અધ્યાસની લીલા છે. હકીકતમાં જે જેવું નથી, તેવો આભાસ કરાવે, તો તે અધ્યાસ બની જાય છે. દેહ મારો નથી, હું દેહનો નથી, છતાં કરોડો જન્મથી દેહ સાથે રહેવાથી જીવને દેહાધ્યાસ થાય છે. દેહાધ્યાસ થવામાં દેહાસક્તિ મખ્ય કારણ છે. તે ભૂલવાનું નથી. દેહાધ્યાસ સિવાયના પણ બીજા ઘણા અધ્યાય છે, તે પ્રબળતમ ભાવે સત્યને સમજવા દેતાં નથી. અધ્યાસનું મુખ્ય કાર્ય સત્ય ઉપર આવરણ કરવાનું છે. અધ્યાસના કારણે બીજા ઘણા વિકારો ઉદ્ભવ્યા છે. જેનું ગાથાકાર સ્વયં આ ગાથામાં કથન કરે છે.
દેહાધ્યાસ ત્યાગનું સુફળ – શાસ્ત્રકારે દેહાધ્યાસ ત્યાગનું જે સુફળ બતાવ્યું છે, તે વાસ્તવિક સાધનાનો મર્મ છે. જીવમાં કર્તુત્વનું અભિમાન અને ભોક્નત્વની આસક્તિ, તે દેહાધ્યાસનાં મુખ્ય કુફળ છે. પૂર્વની ૪૩મી ગાથામાં જીવનું કર્તુત્વ બતાવ્યું છે, તે સામાન્ય
વ્યવહારિક દશા છે પરંતુ જ્ઞાનદશા થતાં અને દેહાધ્યાસ છૂટવાથી કર્તુત્વભાવ તે વૈભાવિક પૌલિક ભાવ છે, જીવાત્મા તો અકર્તાભાવે એક સાક્ષી માત્ર રહેલો છે, તેવો બોધ થાય છે. ભારતીય બધા દર્શન પણ આધ્યાત્મિક ઉચ્ચ કોટિની ભૂમિકામાં અકર્તુત્વભાવની સ્થાપના કરે છે. જીવને અહંકારથી મુક્ત કરવા માટે કર્તાપણાનું ભાન જવું જરૂરી છે. શાસ્ત્રકાર કર્તુત્વના મૂળમાં દેહાધ્યાસને કારણ બતાવે છે અર્થાતુ દેહાધ્યાસ જાય તો કર્તુત્વ જાય. હકીકતમાં કર્તુત્વનો લય કરવાને નથી. કર્તાપણું તો જ્યાં છે ત્યાં રહેવાનું છે પરંતુ જ્ઞાનમાં જે વિકાર થાય છે અને હું કર્તા છું, એવું જે અભિમાન થાય છે, તે અજ્ઞાનને જ વિલુપ્ત કરવાનું છે. શાસ્ત્રકારે પણ લખ્યું છે કે દેહાધ્યાસ ગયા પછી તે કર્તા બનતો નથી અર્થાતુ તેના જ્ઞાનમાંથી વિકારીભાવ લુપ્ત થઈ જાય છે અને હું અકર્તા છે, એવો પ્રકાશ ઉદ્ભવે છે. આ નિષેધાત્મક ભાવ બધા વિકારી ભાવોનો અંત કરનાર છે.
“ધરૂં મન : અધ્યાઃ” અર્થાત્ કોઈ પણ વસ્તુ કે દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં રોમરોમ નિવાસ કરે છે, ત્યારે તે દ્રવ્યોનો અધ્યાસ થાય છે. એ જ રીતે જીવાત્મા પણ દેહના અણુ અણુમાં વ્યાપ્ત થાય છે, ત્યારે તે દેહમાં અધ્યાસ કરે છે. જ્યાં સુધી દેહ છે, ત્યાં સુધી દેહાધ્યાસ રહેવાનો છે. દેહ છૂટે તો દેહાધ્યાસ છૂટે. દેહાધ્યાસની આ દ્રવ્ય વ્યાખ્યા છે. ભાવાત્મક દેહાધ્યાસમાં દેહ કે દેહાધ્યાસ છોડવાનો નથી પરંતુ દેહાધ્યાસના કારણે દેહ પ્રત્યે જે મમત્વ થયું છે અથવા દેહને
