Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧૧૫.
ઉપોદ્દઘાત – ગાથા-૪૩માં આત્માને કર્મનો કર્તા સિદ્ધ કર્યો હતો અને વ્યવહારનયથી તેની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. હકીકતમાં કર્મનો કર્તા કર્મ છે પરંતુ આસક્તિથી આત્મા કર્મનો કર્તા અને ભોક્તા બને છે. કર્તૃત્વ અને ભોસ્તૃત્વમાં થોડું અંતર છે. કર્મનો કર્તા કર્મ થઈ શકે છે પરંતુ કર્મમાં જ્ઞાનચેતના ન હોવાથી કર્મ સ્વયં ભોક્તા બની શકતા નથી. કર્મનું ફળ શુભાશુભ રૂપે સંવેદનાત્મક હોય છે, તેથી ભોક્તા તો આત્મા જ બને છે. ભોગકાલ તે એક પ્રકારની મોહદશા છે. નિશ્ચયવૃષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે, તો દેહાસક્તિ છૂટી જવાથી કર્તાપણા કે ભોક્તાપણાનો લય થઈ જાય છે. આ ગાથામાં પુનઃ ૪૩મી ગાથાના પ્રતિવાદ રૂપે નિશ્ચયાત્મક ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે. જે વ્યવહારથી હતું, તે નિશ્ચયથી નથી. જેમ કોઈ મકાનનો માલિક મકાન વેચ્યા પછી માલિક રહેતો નથી. માલિક અને મકાન, બંનેનું અસ્તિત્વ હોવા છતાં એક વખત તે માલિક હતો, હવે તે માલિક નથી. તે જ રીતે આ ગાથામાં જે જીવ એક વખત કર્તા હતો, તે હવે કર્તા મટી જાય છે. આ છે આ ગાથાના રહસ્યમય ભાવો. આટલો ઉલ્લેખ કર્યા પછી મૂળગાથાનું રહસ્ય સમજીને તેનું રસપાન કરીએ.
છૂટે દેહાધ્યાસ તો, નહી કતાં તું કર્મ,
નહીં ભોક્તા તું તેહનો, એ જ ધર્મનોમમાં૧૧૫ દેહાધ્યાસ શું છે? તેનું વિવેચન પૂર્વની ગાથાઓમાં કર્યું છે. દેહ સાથે જીવનો સંબંધ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તેનું ત્રિવિધ રૂ૫ સ્પષ્ટ દેખાય છે. દેહ અને જીવનો સંબંધ : (૧) દેહમાં જીવનો જે સ્પર્શ છે, તે સંપૂર્ણપણે વ્યાપ્ત નથી. દેહમાં કરોડો પરમાણુઓ એવા છે કે જે ઈચ્છાશક્તિને આધીન નથી. તે પરમાણુઓ પોતાની મેળે પોતાનું નિશ્ચિત કાર્ય કરે છે. તે અચેતનમય ઉદયભાવો સાથે જોડાઈને નિયમતઃ પ્રાકૃતિક નિયમોને અનુસરે છે અને પોતાનો કાર્યકાલ પૂરો કરે છે. આમાં પણ ઘણા સૂક્ષ્મ સ્કંધો છે, જ્યારે કેટલાક સ્કંધો જીવનપર્યત સ્થાયી રહે છે અને દેહનું વિસર્જન થાય, ત્યારે છૂટા પડે છે. આ છે દેહ અને જીવનો સ્વતંત્ર સંબંધ, (૨) જ્યારે કર્મેન્દ્રિય અને જ્ઞાનેન્દ્રિય રૂપી ઉપકરણોનો ઉદ્દભવ થાય, ત્યારે દેહની રચના પરિપૂર્ણ થતાં આત્મા રાગાદિ ભાવે આ ઉપકરણો સાથે જોડાય છે. આ બાજુ નામકર્મના ઉદયથી દેહની રચના થઈ છે અને આંતરિક ક્ષેત્રમાં મોદાદિ કર્મો ઉદયમાન થાય છે. મોહાદિ ભાવો જ્ઞાનચેતના સાથે જોડાય, ત્યારે આસક્તિભાવ ઉત્પન્ન થતાં જીવાત્મા નિર્મિત થયેલા દેહનો ભોગ ભાવે ઉપભોગ કરવા તૈયાર થાય છે. આ બધા ઉપકરણો સર્વથા સ્વતંત્ર નથી. તે ઈચ્છાશક્તિ અને આસક્તિ સાથે જોડાયેલા છે. પ્રથમના સ્વતંત્ર સંબંધમાં પુલપિંડોમાં જે મિજાજ હતો, તેવો મિજાજ ઉપકરણપિંડોમાં નથી, ઉપકરણપિંડો પરાધીન જેવા છે. જેમ ઘોડો લગામના ઈશારાથી
(૨૨)
