Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
૧) એક બેન વલોણ કરે છે. વલોણુ ફરે છે, બેનના હાથ–પગ કાર્યશીલ છે અને તે બેન અહંકાર સાથે એમ માને છે કે, હું વલોણું કરું છું. આ છે ક્રિયાત્મક અને જ્ઞાનાત્મક ઉભય કર્તુત્વભાવ. ૨) બીજી બેન ઘંટીમાં દાણા દળે છે. ઘંટી ચાલે છે. તેને સમજણ છે કે આ બધી ભૌતિક ક્રિયા છે, આત્મા તો શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપી અક્રિયાત્મક છે, તેનું આખું કર્મ પુદ્ગલ અને કર્મના પ્રભાવે સંચાલિત છે અને તેનો કર્તા પણ કર્મયુક્ત જીવ અને પુદ્ગલ છે. જ્ઞાનાત્મકભાવે જીવ અરૂપી હોવાથી રૂપી દ્રવ્યોની ક્રિયા કરી શકતો નથી માટે ઘંટી ભલે ચાલે પણ હું તેનો અકર્તા છું. આવો દિવ્યભાવ તે અકર્તાનો ભાવ છે. માટે અહીં સિદ્ધિકાર કહે છે કે દેહાધ્યાસ તે બધી ભૌતિક ક્રિયા છે, જ્ઞાન તેનાથી છૂટું થતાં જીવ કર્મનો કર્તા પણ નથી અને ભોક્તા નથી. આ છે ગાથાનો રહસ્યમય મર્મ.
ગાથાની અંદર કર્તૃત્વ અને ભોસ્તૃત્વ, આ બંને ક્રિયાનો શુદ્ધ આત્મામાં અભાવ કહ્યો છે. જો કે આ બંને ક્રિયા આત્મતત્ત્વનું અસ્તિત્વ છે, ત્યાં જ સંભવે છે. તેથી ક્રિયાત્મક રૂપે તે બંને આત્માનો જ વિકાર છે પરંતુ આ વિકાર કર્મયુક્ત ઉદયમાન પરિણામવાળા આત્મા સાથે જ જોડાયેલો છે, તેથી ગમે ત્યાં કર્તુત્વ કે ભોīવના પરિણામો હોય, ત્યાં આત્મા જ કર્તા રૂપે અવશ્ય હોય છે. આ બંને ક્રિયા ક્રિયાત્મક જગતમાં કર્તાવિહીન હોતી નથી પરંતુ જ્યારે તટસ્થ એવો આત્મા જ્ઞાનવૃત્તિનું અવલંબન કરે અને દેહથી નિરાળો તેવો દેહાતીત આત્માનો અનુભવ કરે છે, ત્યારે આ કર્તુત્વ ત્યાં જ અર્થાત્ દેહાધ્યાસમાં જ અટકી જાય છે અને પોતે પોતાને નિરાળો અનુભવે છે. જેમ કોઈ મહિલા ચૂલો સળગાવે, ત્યારે અગ્નિના આરંભ સુધી તે પ્રજ્વલનની કર્તા હતી પરંતુ ચૂલાની અગ્નિ જાજવલ્યમાન થઈ, સ્વતઃ બળવા લાગી, ત્યારે આ મહિલા સાક્ષી ભાવે અગ્નિની દૃષ્ટા બની રહે છે. હવે અગ્નિની ક્રિયાશીલતામાં પોતે કર્તારૂપ નથી. તે અકર્તા બની ગઈ છે છતાં અગ્નિ પ્રજ્વલિત છે. તે જ રીતે મોહભાવથી દેહાધ્યાસ થતો હતો પરંતુ જ્ઞાન થતાં જ્ઞાતા કર્તુત્વથી મુક્ત થઈ પોતાને અકર્તારૂપે જૂએ છે. દેહાધ્યાસજન્ય બંને ક્રિયાઓ કર્તાભાવ અને ભોગભાવ ચાલુ રહે છે અને જ્ઞાનઅંશમાંથી આ વિકાર નીકળી ગયો છે, હવે તે કર્મનો કર્તા પણ નથી અને ભોક્તા પણ નથી. આ છે ધર્મનો રહસ્યમય ભાવ.
ખાસ લક્ષમાં લેવાનું છે કે કર્તા-ભોક્તા શબ્દ એક સાથે બોલાય છે પણ તેની પ્રક્રિયામાં ઘણું અંતર છે. આગળ થોડું વિવેચન કર્યું છે. અહીં વિશેષમાં કહેવાનું છે કે કર્તુત્વ તે સ્વતંત્રભાવ છે અને ભોક્નત્વ તે પરાધીનભાવ છે. વ્યવહાર દૃષ્ટિએ જીવ કર્મનો અકર્તા બની શકે છે, કર્મ કરવાનું છોડી શકે છે પરંતુ ભોક્તાભાવ ઈચ્છા પ્રમાણે છોડી શકાતો નથી, તે ઉદયમાન પરિણામ છે. કર્મના ફળ જીવને પરાધીનભાવે ભોગવવાના રહે છે. જો કે અહીં પણ એક રહસ્ય છે. પાપકર્મ ભોગવવા માટે જીવ સ્વતંત્ર નથી, પરંતુ જીવ જો ધારે, તો પુણ્યકર્મનો ભોગ છોડી શકે છે, માટે અહીં ભોગભાવની જે પરાધીનતા કહી છે, તે પાપકર્મને અનુલક્ષીને છે. આ છે દ્રવ્યભાવે કર્તૃત્વઅકર્તુત્વ, ભોવ્રુત્વ-અભોક્નત્વ. ભોગભાવમાં સંવેદન હોવાથી જીવ સુખદુઃખનો કે કોઈ પીડાનો અનુભવ કરે છે, ત્યારે તેને સમજાય પણ છે કે હું અત્યારે મારા કર્મ ભોગવી રહ્યો છું. આ રીતે વિચારતા કર્તાપણા અને ભોક્તાપણાની તાસીર નિરાળી છે. આ છે અજ્ઞાનદશાના વર્તમાન
૨૦૮)
