Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અભાવે જેનો સાથ રહ્યો છે, તેવો એક વિકારી પરિણામ છે, તેને વિભાવદશા કહે છે. વિભાવદશા બે પ્રકારની છે. (૧) ક્રિયાત્મક સક્રિય વિધિરૂપ વિભાવ અને (૨) અભાવાત્માક–જ્ઞાનાદિ પરિણામોના અભાવે થતો અભાવાત્મક વિભાવ, તે નિષેધાત્મક હોવાથી અક્રિય હોવા છતાં સ્વભાવનો રોધક બને છે. જેમ કોઈ ભૂખ્યા માણસનું ખાધતત્ત્વ પેટીમાં મૂકેલું હોય અને તેને ખબર ન હોય કે મારું ભોજન તૈયાર છે, તેથી તે અજ્ઞાનના કારણે નિષ્ક્રિય છે. આ અભાવાત્મક વિભાવ સક્રિયતાનો બાધક બને છે. ટૂંકમાં કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અજ્ઞાનાત્મક વિભાવ પણ ભયંકર છે અને વિપરીત પરિણતિ રૂપ વિભાવ પણ તેટલો જ બંધનકર્તા છે. જાણપણું ન હોવું કે જ્ઞાન વિપરીત હોવું, તે બંને ચારિત્રાત્મક બધા ગુણોને રોકનાર ભયંકર વિભાવ છે. જૈનદર્શનકાર સમ્યજ્ઞાનને પ્રથમ પગલું માને છે. જ્ઞાનના અભાવ રૂ૫ વિભાવ બધા બંધનોને ટકાવી રાખવાનું સબળ કારણ છે.
અજ્ઞાનાત્મક વિભાવ પણ સંપૂર્ણ અભાવરૂપ નથી. અજ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર બરાબર સમજવા જેવા છે. ૧) સંપૂર્ણ જ્ઞાનનો અભાવ – તે ઉદયાત્મક અજ્ઞાન છે. ૨) સંશય રૂ૫ અજ્ઞાન – તે મિશ્રિત અજ્ઞાન છે. તે ઉદય ભાવજન્ય છે, ક્ષયોપશમના અભાવે અનિર્ણિત અવસ્થામાં સંશયરૂપ અજ્ઞાન જન્મ પામે છે. ૩) સર્વથા વિપરીતજ્ઞાન – તે ઘોર અજ્ઞાન છે. તે ક્ષયોપશમજન્ય હોવા છતાં મોહના પ્રભાવે વિપરીત રૂપ ધારણ કરે છે. આ ત્રણે અજ્ઞાન સર્વ વિદિત છે.
સામાન્ય અવબોધ સાથે વિશાળ અનવબોધરૂપ જે આંશિક જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન હોવા છતાં અજ્ઞાનની કોટિમાં જાય છે. જેમાં એક આંશિક બોધ છે, બાકીના બધા અંશોનો અનવબોધ છે. ઝેરને જોયું છે, સાંભળ્યું છે પરંતુ ઝેરના પરિણામોને સમજતો નથી, તે નામરૂ૫ બોધ હોવા છતાં અજ્ઞાનકોટિમાં જ સમાવિષ્ટ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અજ્ઞાનરૂપ વિભાવ ફકત અજ્ઞાન જ નથી પરંતુ આ અજ્ઞાનરૂપ વિભાવ ભિન્ન ભિન્ન પાંખવાળો ઘણા વિસ્તારવાળો છે અને અનંતશકિતના સ્વામી જ્ઞાનભંડાર એવા આત્માને ઢાંકીને બેઠો છે. હીરા ઉપર પડેલો સામાન્ય પડદો પણ બહુમૂલ્ય હીરાને દ્રષ્ટિથી દૂર રાખે છે. આ થયો અજ્ઞાનાત્મક વિભાવ. તે પણ અનાદિકાલથી સંબંધ ધરાવે છે, તેથી તેને અનાદિ વિભાવ કહ્યો છે.
બીજો વિભાવ ક્રિયાત્મક છે. તેમાં મોહના પરિણામો બરાબર ઉત્પન્ન થઈને પોતાના કુટિલ ફળ આપીને પુનઃ એવા જ દુર્ગુણને જન્મ આપીને વિસર્જિત થઈ જાય છે. આ વિભાવ પણ અનાદિકાળથી આત્મા સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આવા વિભાવમાં આત્મા શા માટે ફસાયો છે તેનો પ્રત્યુત્તર કોઈ શાસ્ત્રો આપી શકયા નથી ફકત તેનાથી મુકત થઈ શકાય છે, તેવી બાંહેધરી બધા શાસ્ત્રો આપે છે, આ ક્રિયાત્મક વિભાવ પણ પ્રબળ અને શક્તિશાળી છે. તે અનંતાનંત જીવોને પોતાની માયાજાળમાં બાંધી રાખે છે. એકેન્દ્રિયાદિ જન્મોમાં જીવે અનંતકાળ વ્યતીત કર્યો છે. તે વખતે જીવનો સમગ્ર ક્રિયાકલાપ આ વિકારી વિભાવના હાથમાં હોય છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના ૮૪ લાખ જીવાયોનિના જીવોને જીવવા માટે દેહનું નિર્માણ કરી તેની ભોગાત્મક ક્રિયાઓમાં આ
માતા (૧૯૮) ડી.
sssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss
