Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
વિકારી વિભાવ સોળ આના સક્રિય હોય છે. વ્યાપક દૃષ્ટિથી જોઈએ, તો આ સમગ્ર સૃષ્ટિનું સુકાન અને પંચભૂતોનું રૂપ તથા પ્રકૃતિ જગતનું સંચાલન વિકારી ભાવોના હાથમાં છે. આ વિકારી વિભાવ બાહ્ય ભૌતિક ક્રિયાકલાપનો એક પ્રકારે ઈશ્વર છે. એકેન્દ્રિયાદિ સૂક્ષ્મદેહથી બહાર નીકળેલો જીવ પંચેન્દ્રિય રૂ૫ શરીરમાં આવીને પ્રચંડ શકિતશાળી બનીને મોટા સામ્રાજ્ય સ્થાપે છે, તે વ્યાપક નરસંહાર કરી, પ્રાણીજગતના પ્રાણાતિપાત કરી વિશાળ પાપલીલાનું સર્જન કરી, કાળો ઈતિહાસ સર્જીને પુનઃ એકેન્દ્રિયાદિ ગતિમાં ચાલ્યો જાય છે, એવો છે પ્રભાવ આ વિકારી, વિભાવનો.
વિકારી વિભાવનું એક ઉજ્જવળ પાસુ પણ છે, તે છે જીવની પુણ્યલીલા. ક્યારેક વિકારી વિભાવ, વિભાવ હોવા છતાં બીજા કેટલાક આધ્યાત્મિક ગુણોની સાથે પસાર થાય છે, ત્યારે આ વિભાવનું એક શુભરૂપ પણ સામે આવે છે. ઉપરની શ્રેણીમાં આવેલો જીવ એવા કોઈ શુભ પરમાણુના પ્રભાવમાં આવે કે પુણ્યાત્માઓના ચરિત્રો સાંભળે, ત્યારે તેમાં શુભભાવોનું બંધન થાય છે અને શુભ રૂપે બંધાયેલા કર્મબંધનો જ્યારે પુણ્યરૂપે ઉદય પામે છે, ત્યારે જીવાત્મા પોતાની શકિતના આધારે નાનો-મોટો ઉજળો ઈતિહાસ સર્જે છે. દુખી જીવોને બાહ્ય શાંતિ આપવામાં નિમિત્તભૂત થાય છે. જો કે આ પુણ્યરૂપ વિભાવ ઉત્તમ હોવાથી મીઠા ફળ આપે છે પરંતુ જીવના સમગ્ર દુઃખનું હરણ કરી શકતો નથી કારણ કે તે મૂળમાં તો વિભાવ જ છે. આ પુણ્યમય વિભાવમાં રાગ, દ્વેષ કે અહંકાર જોડાયેલા હોય છે, તેથી તે વિભાવ લૌકિક દૃષ્ટિએ ઉત્તમ હોવા છતાં લોકોત્તર ઉત્તમતાની શ્રેણીમાં આવી શકતો નથી. આ રીતે આ શુભાશુભ ક્રિયાત્મક વિભાવ પણ આત્માની સાથે અનાદિકાલથી જોડાયેલો છે. ગાથામાં જે વિભાવ અનાદિનો લખ્યું છે તેનું રહસ્ય વિચારીએ.
વિભાવ અનાદિનો.” આ ગાથામાં અનાદિનો વિભાવ દૂર થવાનું કથન છે, તે અજ્ઞાનાત્મક વિભાવ માટે છે. સામાન્ય સર્વેભૌમ સિદ્ધાંત છે કે જ્ઞાનનું પ્રાગટય થવાની સાથે જ અજ્ઞાનનો પરિહાર થાય છે. અજ્ઞાનાત્મક વિભાવ પણ જેવો-તેવો નથી, તે સમગ્ર કર્તુત્વને રોકી રાખે છે, તે નિષ્ક્રિય હોવા છતાં જેમ પોતે નપુંસક છે, તેમ કર્તુત્વને પણ અક્રિયાત્મક બનાવી રાખે છે અર્થાત્ ક્રિયાભાવને પણ નપુંસક બનાવે છે, માટે અનાદિનો વિભાવ દૂર થાય, તે બાકીના બધા ક્રિયાત્મક ઉદયભાવોને દૂર કરવાની પ્રબળ ચાવી બને છે. આ રીતે આ ક્ષણવર્તી જ્ઞાન તે પ્રબળતમ જ્ઞાન છે. આ ગાથામાં કવિરાજે જ્ઞાનની પ્રબળતાના દર્શન કરાવ્યા છે. કહ્યું છે કે અનાદિકાલીન વિભાવ જો કે પ્રબળ હતો અને અનંતકાળ સુધી આત્મામાં ઘેરો નાંખીને બેઠેલો હતો પરંતુ જ્ઞાનની પ્રબળતા અનાદિકાલીન આ અજ્ઞાન રૂપ વિભાવને એક ક્ષણમાં શૂન્ય કરી નાંખે છે. જેમ સૂર્યોદય થતાં જ વિશ્વ પ્રકાશમાન થઈ જાય છે, તેમ જ્ઞાનનો પ્રકાશ થતાં વિભાવ વિલુપ્ત થઈ જાય છે. આ છે જ્ઞાનની પ્રચંડ શકિત. આ છે જ્ઞાનનો મહિમા.
અહીં સાધકે ભૂલવાનું નથી કે ક્રિયાત્મક વિભાવ જેનું આપણે પૂર્વમાં વર્ણન કરી ગયા છીએ, જે મુખ્યપણે મોહનીયકર્મના ઉદયરૂપે પ્રવર્તમાન છે, તે વિભાવ એક ક્ષણમાં દૂર થતો નથી. જ્ઞાનનું જાગરણ થતાં તે વિભાવોનું મૂળ અવશ્ય કપાય છે અને તે વિભાવ ઉઘાડો પડી જાય છે. છતાં તેને દૂર થવામાં ઉચિત સમયની આવશ્યકતા રહે છે. સાધનાના ક્રમ પ્રમાણે તે વિભાવ ચારિત્ર
-(૧૯)
