Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પહેલા નિર્વાણ અવસ્થાનો શુભારંભ થઈ જાય છે અને આ અવસ્થામાં શાસ્ત્રકારે કેવળજ્ઞાનની સ્થાપના કરી છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષય થયા પછી ક્ષાયિક ભાવે પ્રાપ્ત થતું કેવળજ્ઞાન અરિહંતોને દેહની હાજરીમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ દ્રવ્યોને તથા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને સ્પર્શીને વિશ્વને પ્રકાશિત કરે છે. જ્યારે કેવળજ્ઞાનનો વિશેષ અર્થ કરીએ તો કેવળ અર્થાત્ ફકત જ્ઞાનસ્વરૂપ જ આત્મા આત્મામાં ફકત જ્ઞાનનો જ નિવેશ છે. અજ્ઞાનમૂલક ભાવો એ પણ આત્મદ્રવ્યની પરિણતિ નથી એવો નિશ્ચય કરવો અને કેવળજ્ઞાનને શ્રુતજ્ઞાન રૂપે પરિણત કરવું તે પણ એક પ્રકારનું કેવળજ્ઞાન છે. આત્મા નિજ સ્વભાવમાં અખંડભાવે રમણ કરે, ત્યારે આવી કેવળજ્ઞાનમય અવસ્થા ઉત્પન્ન થાય છે. કેવળજ્ઞાનનો જે પારિભાષિક અર્થ આ પ્રમાણે છે કે તે સમસ્ત દ્રવ્યોને અને પર્યાયોને એક સાથે જાણી શકે છે. તે અર્થને લક્ષમાં ન રાખતા કેવળ શબ્દનો જે સ્પષ્ટભાવ છે કે કેવળ અર્થાત્ ફકત જ્ઞાન જ જ્ઞાન. જ્યાં અજ્ઞાનનો આદર નથી, જ્ઞાનને છોડીને બીજા અન્ય વિકારીભાવો જ્ઞાનથી નિરાળા છે. આ જાતની શુદ્ધ જ્ઞાનાત્મક પરિણતિ અથવા કહો નિજ સ્વભાવનું રમણ, તેને આ ગાથામાં કેવળજ્ઞાન કહીને સિદ્ધિકારે વાસ્તવિક વિદેહ અવસ્થાનું વર્ણન કર્યું છે.
દેહ તો એક પ્રકારનો નથી, જેમ ભૌતિક દેહ છે તેમ સૂક્ષ્મ કર્મરજથી બનેલો કાર્મિક દેહ પણ છે અને તે પણ ભૌતિક છે. કર્મના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થતાં ભાવો, તે પણ એક પ્રકારનો સૂક્ષ્મ ભાવાત્મક દેહ પરિણામ છે. દેહનો અર્થ ફકત અન્નમય કોષ નથી પરંતુ અન્નમય કોષ, પ્રાણમય કોષ અને આગળ વધીને મનોમય કોષ ઈત્યાદિ બધી યોગજન્ય ક્રિયા અને યોગ સ્વયં સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ દેહ રૂપે અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે. જ્યારે જ્ઞાન પ્રગટ થયું છે અને સમ્યગ્દર્શન રૂપી દૃષ્ટિ ખુલી ગઈ છે, ત્યારે હવે ફકત જ્ઞાનને છોડીને બાકી બધું દેહ સ્વરૂપ છે, તેવું ભાન થતાં દેહની આકિતનો પણ લય થાય છે, હવે કેળવજ્ઞાનનું જ અવલંબન કર્યું છે. સાધક માત્ર જ્ઞાનનિષ્ઠ થાય છે, ત્યારે દેહાતીત અવસ્થાનો અનુભવ કરે છે અને દેહ છતાં નિર્વાણની અનુભૂતિ કરે છે. સાધકદશાનું આ ઉત્તમ ફળ છે માટે દેહ છતાં નિર્વાણ એ પદ ઘણું સટીક અને ભાવપૂર્ણ છે.
‘નિર્વાણ' શબ્દ મીમાંસા : નિર્વાણ શબ્દ મૂળમાં અભાવાત્મક શબ્દ છે. નિર્વાણનો અર્થ છે લય થઈ જવું, શાંત થઈ જવું, બુઝાઈ જવું, અસ્તિત્વનો પરિહાર કરી શૂન્ય બની જવું, તેવો ‘નિર્વાણ’ શબ્દ કોઈપણ વિકારોનો નાશ થવાથી ઉત્પન્ન થતી અવસ્થનો સૂચક છે. સમસ્ત વાસનાઓનો લય થવો, વાસનાનો વિલય થવો તેને નિર્વાણ કહે છે. નિર્વાણ થયા પછી જીવને જે અનુભૂતિ થાય છે તે અકથ્ય અને શબ્દાતીત હોવાથી તે અવસ્થાનું પણ નિર્વાણ શબ્દથી સંબોધન કર્યુ છે. જેમ કોઈ કહે કે અત્યારે આકાશ નિરભ્ર છે અર્થાત વાદળા વગરનું છે, તો આકાશમાં વાદળાનો અભાવ દેખાય છે પણ આકાશ દેખાતું નથી કારણ કે આકાશ તો અરૂપી તત્ત્વ છે પરંતુ આવરણ હટી જવાથી તેની સ્વચ્છતાનું ભાન થાય છે. તેમ વાસનાઓનું નિર્વાણ થવાથી, બધા વિકારો હટી જવાથી શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું ભાન થાય છે. આત્મા સ્વયં અરૂપી હોવાથી તે મન કે ઈન્દ્રિયોનો વિષય નથી, કેવળ જ્ઞાનગમ્ય છે. આવું આત્મસ્પર્શી જ્ઞાન એક પ્રકારે કેવળજ્ઞાન છે. ‘કેવળજ્ઞાનગમ્ય’ એ ભાવ ગ્રહણ કરવાથી કેવળજ્ઞાનનો એક નિરાળો ભાવ સમજાય તેવો છે. અહીં
(૧૮૯).
