Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પ્રકૃતિ જગતની કે શુદ્ધજ્ઞાનની અપૂર્વ કૃપા છે કે જે ક્ષણે નિર્મળ જ્ઞાનનો જન્મ થાય અર્થાત્ મિથ્યાત્વથી મુક્તિ થાય, ત્યારે એક ક્ષણમાં અનંતકાલનો ભ્રમ ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે, માટે અહીં કૃપાળુ ગુરુદેવ કહે છે કે “કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન પણ જાગૃત થતાં સમાય. કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન ક્યું છે ? મિથ્યાભાસ રૂપ સ્વપ્ન છે અને જાગૃતદશા શું છે ? તે સમ્યગુદર્શન છે. કવિ કહે છે કે કરોડો વર્ષનો મિથ્યાભાસ સમ્યગુદર્શન ઉત્પન્ન થતાં એક ક્ષણમાં લય પામે છે. આ પદમાં માનવમનના જાગરણનું અપૂર્વ ચિત્રણ કરવામાં આવ્યું છે. અહીં મનોવિજ્ઞાનનો ગૂઢ સિદ્ધાંત પણ સહેજે ગવાયો છે.
આખું પદ ઉપમા અલંકારથી સુશોભિત છે. કાવ્યદ્રષ્ટિએ કવિતાનો ઉત્તમ નમૂનો છે. કવિરાજે સ્વપ્નની ઉપમાથી અધ્યાત્મભાવોને અભિવ્યક્ત કર્યા છે. જાગ્રતદશા તે ઉપમેય છે અને સ્વપ્ન તે ઉપમા છે. ઉપમાન તરીકે અનંતકાળ ગ્રહણ કર્યો છે પરંતુ આખા ઉપમા અલંકારમાં ઉપમાન- ઉપમેયને પરોક્ષ ભાવે વ્યક્ત કરવાથી અગોચર રાખ્યા છે. આપણે તેની સ્પષ્ટ તુલના કરીએ.
ગાથામાં જ્ઞાતાનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન દૂર થાય તેમ લખ્યું છે પણ જેનું સ્વપ્ન દૂર થાય છે તેનું અધિષ્ઠાન સ્વયં આત્મા છે. ઉપમિતિની પૂરી ક્રિયા આત્મામાં ઘટિત થાય છે. આ પદમાં ચાર તત્ત્વો આપણી સામે પ્રત્યક્ષ છે. ૧. જ્ઞાતા અર્થાત્ સમ્યગુઠ્ઠા ૨. મિથ્યા આભાસ ૩. મિથ્યા આભાસનો લય અને ૪. ઉપમા. મિથ્યા આભાસ કોટિ વર્ષના સ્વપ્ન સમાન છે અને સમ્યગુદર્શન જાગૃતિ સમાન છે. નિદ્રાધીન વ્યકિત વ્યકિત જ્ઞાતા સ્વયં છે અથવા તેનો મિથ્યાભાસ નિદ્રાધીન વ્યકિત સમાન છે તથા સમ્યગુડ્રષ્ટા તે જાગૃત થયેલી વ્યક્તિ છે. ગાથામાં નિદ્રાધીન કે જાગૃત વ્યકિતનો ઉલ્લેખ નથી પરંતુ તેની પરોક્ષ અભિવ્યક્તિ છે. મૂળભૂત વ્યક્તિ ન હોય અથવા અધિષ્ઠાન ન હોય, તો બાકીની ઉપમેય–ઉપમા સાર્થક બનતી નથી. હવે આપણે સ્પષ્ટ રીતે ઉપમા અને ઉપમેય, ઊભયનું આલેખન કરીએ. ૧. નિદ્રાધીન વ્યક્તિ
૧. જ્ઞાતા સ્વયં ૨. કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન.
૨. અનંતકાળનો મિથ્યાભાસ ૩. ક્ષણનું જાગરણ
૩. સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ ૪. જાગરણ કે જાગૃતિની ક્રિયા ૪. ઉપમિતિ. (ઉપમાન જાણવાની ક્રિયા) આ રીતે સ્પષ્ટ થાય છે કે કોને કોની ઉપમા આપવામાં આવી છે.
અહીં મુખ્ય પ્રશ્ન એ છે કે અનંત કાળનો મિથ્યાભાસ તો સંભવે છે પરંતુ કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન સંભવ નથી. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે ઘણું લાંબુ અજ્ઞાન અથવા વધારે–વધારે લાંબા સમયનું સ્વપ્ન. કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન અને અનંતકાળનો મિથ્યાભાસ, આ બંનેની તુલના યોગ્ય નથી કારણ કે સ્વપ્ન એ ક્ષણિક આધાર છે, જ્યારે મિથ્યાભાસ વાસ્તવિક વિકાર છે. અહીં કવિશ્રીએ સ્વપ્નની જે ઉપમા આપી છે તે સર્વાગી ઉપમા નથી. એકાંગીભાવ પ્રદર્શિત કરવાથી સાધકને ખ્યાલ આવે છે. આ ઉપમા સ્વયં પણ એક ઉપમા જ છે અર્થાત અવાસ્તવિક ઉપમા અલંકાર છે. હકીકતમાં જે હોત નથી પરંતુ સમજવા માટે તેના અસ્તિત્વનો ઉલ્લેખ કરી અભિવ્યકિત કરવામાં આવે છે, તે
(૧૯૩) . ..
