Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
મોહથી નિવૃત્ત થવું તે ચારિત્ર પર્યાય છે. શાસ્ત્રકારે આ ગાળામાં સમકિતની વ્યાખ્યા કરી દ્રવ્યોના સ્વભાવનું વિશ્લેષણ કર્યું છે અને નિજસ્વભાવને નિરાળો બતાવ્યો છે. નિજ એટલે આત્મા. આત્મા શબ્દ પણ સ્વયં વાચી છે અને ગુજરાતીમાં નિજ શબ્દ તે એક પ્રકારે આત્માનો પર્યાય શબ્દ છે. નિજનો અર્થ મારો કે કોઈ વ્યક્તિ વિશેષનો નહીં પરંતુ શાશ્વત આત્મદ્રવ્યનો જે સ્વભાવ છે તેને નિજ સ્વભાવ કહ્યો છે. સાધક સ્વયં નિજ સ્વભાવમાં વર્તે છે તેનો અર્થ એવો નથી કે પોતે નિરાળો છે અને પોતાનો એટલે કોઈ વ્યક્તિનો ખાસ અલગ સ્વભાવ છે તેવો સંકુચિત અર્થ થતો નથી. નિજભાવ એ સંપૂર્ણ દ્રવ્યનો નિજભાવ છે. સમગ્ર આત્મતત્ત્વનો જે સ્વભાવ છે તે નિજભાવ છે. ભૂલથી પણ કોઈ નિજનો અર્થ વ્યક્તિ ન કરે તેની સાવધાની રાખવાની છે. જેમ પ્રકાશ નિજસ્વભાવથી પદાર્થને પ્રકાશિત કરે છે. તો ત્યાં કોઈ ખાસ અલગ પ્રકાશ છે તેવું નથી પણ જે જે પ્રકાશક તત્ત્વો છે, તે બધા નિજભાવથી એટલે સ્વભાવથી સહુને પ્રકાશિત કરે છે. અહીં જે નિજ શબ્દ વાપર્યો છે તે ત્રિકાલવર્તી, શાશ્વત, સનાતન આત્મદ્રવ્યનો જે સ્વભાવ છે, તેને નિજભાવ કહ્યો છે. બહુ સૂકમ દ્રષ્ટિથી જોતાં અને ઉદાર મનથી વ્યાખ્યા કરતાં કૃપાળુ ગુરુદેવનું કથન સમગ્ર તત્ત્વને આવરી લેતું વ્યાપક કથન હોય, તેવું સ્પષ્ટ થાય છે. વ્યાપક ભાવોને આવા સરળ શબ્દોમાં મૂકવા તેમાં આપણા મહાપુરુષ સિદ્ધહસ્ત કવિરાજ છે.
- અહીં નિજ શબ્દની મહત્તા જણાવ્યા પછી તેની સાથે પરમાર્થ અને સમકિત જોડાઈ જતાં જાણે એક ત્રિવેણી સંગમ થયો છે ! ચાંદીના પાત્રમાં રાખેલી ઉત્તમ દૂધથી બનેલી ખીર જમનારને પરમ સ્વાદ આપે છે. તે જ રીતે નિજ સ્વભાવરૂપી રજતુ પાત્રમાં પીરસેલી પરમાર્થથી બનેલી સમકિત રૂપી ખીર સાધક રૂપી ભોક્તાને પરમ આનંદ આપે છે, આ છે ગાથાનું રહસ્ય. હવે આટલી મીમાંસા પછી ગાથાના આધ્યાત્મિક સંપૂટને નિહાળી તેનો પરમ આનંદ મેળવીએ અને ગાથાનો ઉપસંહાર કરીએ.
પરમાર્થે સમકિતનો ગૂઢાર્થ : આધ્યાત્મિક સંપૂટની પૂર્વે ગાથામાં ઉલ્લિખિત સમકિતભાવનું શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ થોડું વિશ્લેષણ કરીએ. પરમાર્થે સમકિત એટલે નિશ્ચય સમક્તિ. ગુણસ્થાન ક્રમાનુસાર અનંતાનુબંધી ચતુષ્ક અને મિથ્યાત્વનો લય થતાં નિશ્ચય સમકિતનો ઉદય થાય છે. સમ્યગદર્શન ક્ષાયિક, ક્ષાયોપથમિક કે ઉપશમભાવવાળું પણ હોય શકે છે. ગુણસ્થાનના ક્રમાનુસાર સમ્યગદર્શન પ્રગટ થયું હોય, ત્યારે ચારિત્રભાવ હોય કે ન હોય પરંતુ જ્યાં ચારિત્ર છે, ત્યાં સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય હોય છે. આ રીતે સમ્યગુદર્શન અને ચારિત્રની જોડી કાલલબ્ધિ અનુસાર જોડાય છે. શાસ્ત્રકારે ગાથામાં નિજસ્વરૂપનો અનુભવ અને નિજસ્વરૂપમાં રમણ, એમ કહીને દર્શન અને ચારિત્ર, બંનેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે અને બંનેને પરમાર્થ સમક્તિ કહ્યું છે.
પ્રશ્ન એ છે કે શું પરમાર્થ સમક્તિમાં ચારિત્રની હાજરી અવશ્ય હોય શકે ? અથવા સમકિતની ઉપસ્થિતિમાં ચારિત્રનું હોવું જરૂરી છે ? આ પ્રશ્નને સમજવા માટે નિમ્નોક્ત વિવેચન જ્ઞાનમાં લેવું ઘટે છે. સામાન્ય ક્રમમાં અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયને ચારિત્રની નિરોધક પ્રકૃતિ માની છે. સમકિતનો ઉદ્ભવ થયા પછી આ ચારિત્ર નિરોધક પ્રકૃતિઓનો ક્ષયોપશમ થાય નહીં, ત્યાં સુધી સમકિત હોવા છતાં ચારિત્રની ગેરહાજરી છે, તેથી
