Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પછી આત્મા સયોગી અવસ્થા સુધી જ ચારિત્ર સાથે સહચારી છે. અયોગી અવસ્થામાં વાસ થયા પછી ચારિત્ર પણ વ્યાવૃત્ત થઈ જાય છે. જેમ સૂર્યનો ઉદય થાય છે અને અસ્ત થાય છે, તેમ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે ચારિત્ર ભાવોનો ઉદય થાય છે, તેમાં ગુણસ્થાને યથાખ્યાત ચારિત્ર રૂપે પરિપૂર્ણ કળાથી તપે છે અને અંતિમ અયોગી અવસ્થામાં જીવનો પ્રવેશ થતાં ચારિત્ર અસ્ત થઈ જાય છે. આ છે ચારિત્રનો ક્રમિક ઉદય, વિકાસ, પૂર્ણવિકાસ અને શાંતભાવ.
આ એકસો બારમી ગાથામાં નાનકડા પદમાં સિદ્ધિકારે પોતાની કાવ્યકળા અને ચિંતનના આધારે ગાગરમાં સાગર ભરી દીધો છે. ચારિત્ર ભાવોના અધ્યયનશીલ વિસ્તૃત વિચારોને જાણે બે શબ્દોમાં પ્રગટ કરીને આખા શાસ્ત્રનું કથન કરી દીધું છે. વીતરાગ પદ વાસનો વિચાર કરી, આ ગાથાનો ઉપસંહાર કરશું.
વીતરાગ પદ વાસ – વીતરાગ શબ્દ ભારતીય સંસ્કૃતિમાં અને ખાસ કરીને જેને સંસ્કૃતિમાં અગ્રસ્થાને શોભે છે. વીતરાગ એ જૈનદર્શનના ભગવાન છે. વીતરાગ શબ્દ તપુરુષ સમાસિત છે અને કર્મધારય પણ છે વીતઃ રા: વીતરા | અને રાત વીતઃ યય વીતરી | અર્થાત્ જેમાં રાગ નથી તેવો ભાવ તે વીતરાગ છે અને જેના રાગ ભાવ વ્યતીત થઈ ગયા છે, તેવા મહાપુરુષ દેવાધિદેવ વીતરાગ છે. વીતરાગ શબ્દ ભાવાત્મક પણ છે અને ભગવાન સૂચક પણ છે. વીતરાગની જગ્યાએ વીતદ્વેષ, વીતક્રોધ, વીતકામ ઈત્યાદિ શબ્દો વાપરી શકાય છે. ભગવદ્ગીતા જેવા સુપ્રસિદ્ધ ધર્મશાસ્ત્રમાં વીતદ્વેષ શબ્દોનો ઉલ્લેખ કરી વીતરાગ શબ્દની ઝાંખી કરાવી છે. એ જ રીતે વેદાંતમાં, ઉપનિષદ્ધાં વીતશોક શબ્દ પણ છે. આ શબ્દ પણ વીતરાગ ભાવનો જ દ્યોતક છે, જેમ નક્ષત્રો સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેમ સમગ્ર અધ્યાત્મશાસ્ત્રો વીતરાગ ભાવની પરિક્રમા કરે છે. મોક્ષ કહો કે વીતરાગ ભાવ કહો, તે કાર અને ગૃહ જેવા નજીકના છે. વીતરાગ તે હરિદ્વાર છે ને સિદ્ધ ભગવાન તે હરિ છે. વીતરાગ શબ્દ સાંભળવાથી પણ સુખદાયક લાગે છે અને ભાવથી તો અહોભાવની ઉર્મિઓથી છલકતો ગંગાનો પ્રવાહ છે.
જો કે વીતરાગ શબ્દ અભાવાત્મક ભૂમિકાનો દ્યોતક છે. આમેય શાસ્ત્રોમાં આત્મતત્ત્વ કે બ્રહ્મતત્ત્વની વ્યાખ્યા શબ્દાતીત માની છે. આત્મસ્વરૂપને ઓળખવા માટે લગભગ નિષેધાત્મક શબ્દોનો વ્યવહાર કરવામાં આવે છે કારણ કે વીતરાગ શબ્દ જેમાં રાગ નથી, તેવા તત્ત્વની અભિવ્યક્તિ કરે છે. રાગ નથી તો શું છે ? જે છે તે શબ્દમાં ઉતારી શકાય તેવું નથી. તે અનુભવગમ્ય તત્ત્વ છે. જો કે જડ પદાર્થમાં પણ રાગ નથી, છતાં તેને વીતરાગ કહેતા નથી. તેનો અર્થ એ છે કે રાગ ન હોવો, માત્ર એટલું કથન પર્યાપ્ત નથી, છતાં શું છે, એમ કહેવાની શકયતા નથી. સ્વરૂપનું આખ્યાન કરવું, તે અસંભવ હોવાથી વાણી બાધ્ય થઈ જાય છે અને નિષેધભાવો બોલી ઊઠે છે, અહો ! જ્યાં રાગ નથી, તેવું કોઈ દિવ્યતત્ત્વ વીતરાગ છે. હકીકતમાં શાસ્ત્રકારોએ વિભાવોનો અભાવ હોય, તેવા તત્ત્વોને સ્વભાવ રૂપે સ્થાપિત કર્યો છે. સ્વ કહેતા આત્મદ્રવ્યનો બોધ થાય છે. આત્મદ્રવ્ય સર્વાગ પરિપૂર્ણ પણ છે અને ત્રિકાલવર્તી હોવાથી શાશ્વત અસ્તિત્વભાવ ધરાવે છે પરંતુ તે એવું સૂક્ષ્મ ભાવાત્મક તત્ત્વ છે કે તે ઈન્દ્રિય કે બાહ્ય ઉપકરણથી અગમ્ય છે,
