Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જ્ઞાનગય છે, આ કથનને પ્રમાણરૂપ માનીએ. સાધક કેવળ નિજ સ્વભાવમાં રમણ કરે, નિજ સ્વભાવનું અખંડ જ્ઞાન થાય અથવા અખંડ સ્વભાવનું જ્ઞાન પ્રવર્તમાન થાય, મૂળભૂત જ્ઞાનની ધારાને ખંડિત કર્યા વિના અંખડ ભાવે સ્વભાવનું દર્શન કરે અને સ્વભાવજન્ય પરમ આનંદનો ઉપભોગ કરે, ત્યારે કવિરાજ કહે છે કે કેવળજ્ઞાનની ભૂમિકા રચાય છે. સમગ્ર શાસ્ત્રનું લક્ષ્ય કેવળજ્ઞાન જ છે પરંતુ કેવળજ્ઞાનની મૂળભૂત ભૂમિકા સમજ્યા વિના કેવળ બાહ્યભાવે કેવળજ્ઞાનનું ગણિત કરે અને કેવળજ્ઞાન ફકત સમગ્ર પદાર્થને જાણે છે તેટલી જ સીમામાં આબદ્ધ કરે, તો કેવળ જ્ઞાનને ન્યાય આપી શકાતો નથી. અહીં ભૂલવું ન જોઈએ કે શાસ્ત્રકારોએ કેવળજ્ઞાન સાથે કેવળ દર્શન શબ્દ પણ મૂકીને કેવળજ્ઞાનના બંને પાસા પ્રગટ કર્યા છે, કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન.
અહીં સિદ્ધિકારે કેવળજ્ઞાનની ભૂમિકા રજૂ કરીને કેવળજ્ઞાનનું આંતરિકભાવે મૂલ્યાંકન કરવા માટે ઉદ્ધોધન કર્યું છે. નિજ સ્વભાવનું અખંડ જ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાનનો મૂળભૂત આધાર છે. અહીં ‘વર્તે' શબ્દ પ્રયુકત થયો છે. તે જ્ઞાનની પર્યાયરૂપ અવસ્થાને પ્રગટ કરે છે. પર્યાય તો ખંડ ખંડ હોય છે. તો અખંડ જ્ઞાન એમ કહેવાનું તાત્પર્ય શું છે ? અખંડતા બે પ્રકારની છે. (૧) જેનો સર્વથા વિનાશ ન થાય અને ધ્રૌવ્યભાવે સદા શાશ્વત બની રહે, તે કુટસ્થ અખંડતા છે. (૨) જ્યારે સમભાવી સદ્નશ પર્યાયની પરિણતિ નિરંતર સદ્ગશભાવે પરિવર્તિત થતી રહે, તો આ પરિવર્તનશીલતા પણ અખંડ ધારા છે.
અહીં વર્તે' શબ્દ પર્યાયગત અખંડતાનો બોધ કરાવે છે. નિજ સ્વભાવ તરીકે સામાન્ય રીતે આત્મસ્વભાવનું જ્ઞાન એવો સીધો અર્થ લેવામાં આવ્યો છે પરંતુ જો આગળ વધીને કહેવામાં આવે અને પરોક્ષભાવે જે કથન છે તેનો બોધ કરવામાં આવે, તો નિજ સ્વભાવની જગ્યાએ નિજ-નિજ સ્વભાવનું વર્તે અખંડ જ્ઞાન, તેવો ભાવ તારવી શકાય છે કારણ કે બધા દ્રવ્યો પોત-પોતાના સ્વભાવને ભજે છે અને જેમ જીવાત્મા આત્મસ્વભાવનું જ્ઞાન કરે, તે જ રીતે જો બધા દ્રવ્યોના સ્વભાવનું જ્ઞાન કરે, તો પણ રાગ-દ્વેષની પરિણતિ ક્ષય પામે છે. આત્મદ્રવ્યના સ્વભાવનું વિપરીત જ્ઞાન કરવાથી કે આત્મ સ્વભાવને ન જાણવાથી જેમ આત્મસ્વભાવમાં મિથ્યાભાવ ઉદ્ભવે છે, તેમ બાકીના દ્રવ્યોના સ્વભાવને ન જાણવાથી પણ મિથ્યાભાવ ઉદ્ભવે છે. ફકત આત્મદ્રવ્ય જ નહીં પરંતુ સમગ્ર દ્રવ્યના સ્વભાવનું જ્ઞાન તે જ્ઞાનનું વાસ્તવિક ધરાતલ છે. શાસ્ત્ર પણ કહે છે કે નો નાગર્ સો સન્ન નાગ | હકીકતમાં એક દ્રવ્યના સ્વભાવને સંપૂર્ણ રીતે જાણે, તો સાથે સાથે બધા દ્રવ્યોના સ્વભાવનો પણ નિર્ણય થાય છે.
ગાથામાં વર્તે નિજ સ્વભાવનું” એમ કહ્યું છે, ત્યાં જો નિજનો વ્યાપક અર્થ લેવામાં આવે, તો બધા દ્રવ્યોના નિજ સ્વભાવનું અખંડ જ્ઞાન ઉદ્ભવે છે. જ્ઞાનની પરિણતિ પણ એવી છે કે તે સ્વ-પર પ્રકાશક છે. જ્ઞાન એકાંતે સ્વને જ જાણે કે એકાંતે પરને જ જાણે, તેવી અવ્યવસ્થા નથી. જ્ઞાન સદા શાશ્વતભાવે બધા દ્રવ્યોના સ્વભાવને પ્રકાશિત કરે છે અને જો એક દ્રવ્યના સ્વભાવને ઓછું જાણે તો તે જ્ઞાન ખંડિત છે, તેને અખંડ જ્ઞાન કહી શકાય નહીં. અખંડ જ્ઞાન એટલે પૂર્ણ–પરિપૂર્ણ જ્ઞાન. કોઈપણ અંશને અછૂતો ન રાખે, તેવું સર્વસ્પર્શી જ્ઞાન, અખંડ જ્ઞાન છે. તેમાં મહત્ત્વપૂર્ણ વાત એ છે કે બધા દ્રવ્યોના સ્વભાવની સાથે જ્ઞાનમાં નિજ સ્વભાવનો જે નિર્ણય થયો
-(૧૫)
