Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
છે. આ રીતે નિજ શબ્દ ભાવ ઉપર વિશેષ પ્રભાવ પાથરવા માટે વપરાયો છે. ભાવ તો છે જ. પ્રત્યેક દ્રવ્ય ભાવથી ભરેલા છે. જે દ્રવ્યના જે ભાવ છે, તે તે દ્રવ્યનો સ્વભાવ ગણાય છે. એ જ રીતે આત્મામાં જે ભાવ ભર્યા છે, તે આત્મસ્વભાવ ગણાય છે પરંતુ આત્મ સ્વભાવ પોતાના ભાવથી પ્રતિકૂળ વિભાવ પરિણમન કરી શકે છે અને સ્વભાવ વિભાવ રૂપે પ્રગટ થઈ નિજ એટલે પોતાના ક્ષેત્રથી દૂર થાય છે, માટે આવા સ્વભાવને પુનઃ નિજ સ્વભાવ કહી વિભાવથી અલગ કરવા માટે “નિજ' નો દ્વિરુકત પ્રયોગ થયો છે અર્થાતુ પોતાનો એવો સ્વભાવ, જે વિભાવથી નિરાળો છે, સ્વભાવ પોતાના ઘરમાં આવ્યો છે, જે સ્વભાવ પરભાવે પરિણત થયો હતો, તે સ્વભાવ હવે નિજ સ્વભાવ બન્યો છે. આ રીતે નિજ સ્વભાવનું પૃથક્કરણ કર્યા પછી સિદ્ધિકારે પુનઃ નિજ સ્વભાવની સાથે કેવળ વિશેષણ મૂક્યું છે. અર્થાત્ નિજ સ્વભાવ હવે મિશ્રભાવે નથી. કેવળ-ફકત પોતાના પરિણામમાં જ પરિણમે છે. હવે મિશ્રભાવે નિજ સ્વભાવ કહી શકાય તેવી સ્થિતિ નથી. અમિશ્રિત ભાવે, શુદ્ધ રૂપે જે પરિણમન થાય, તેને જ કેવળ નિજ સ્વભાવનું પરિણમન કહી શકાય. કેવળ એટલે પ્યોર, પરિપૂર્ણ શુદ્ધ, તેવા અર્થમાં આ કેવળ’ શબ્દ લીધો છે. કવિરાજે ભાવને ત્રણ સંપૂટ સાથે જોડી અર્થાત્ “સ્વ” “નિજ' અને “કેવળ' એવા ત્રણ વિશેષણ મૂકી ભાવની પરિશુદ્ધતાનું દર્શન કરાવ્યું છે. આવો ત્રિગુણ વિશિષ્ટ ભાવ તેને જ “કેવળ નિજ સ્વભાવ” કહી શકાય. કેવળ એટલે શુદ્ધ પણ છે અને નિજ કહેતાં તે શુદ્ધ ભાવ શુદ્ધ રૂપે પરિણમીને સ્વ કહેતાં પોતાના ભાવને જ પ્રગટ કરી રહ્યો છે. કેવળ નિજ સ્વભાવ દ્વારા આત્મતત્ત્વનો વિશેષ રૂપે પરિષ્કાર કરવામાં આવ્યો છે. જેમ કોઈ મેલમિશ્રિત દ્રવ્યને પહેલા મેલથી છૂટું પાડી પુનઃ તેમાં મેલથી આવેલા વિકારનું પરિશોધન કરી દ્રવ્યના ગુણને પ્રગટ કરી જ્ઞાનમાં આલોકિત કરવામાં આવે, ત્યારે કહી શકાય કે કેવળ દ્રવ્યના નિજ સ્વભાવનું જ્ઞાન વર્તે છે. પરિશુદ્ધિની એક વિશેષ સીમા પ્રગટ કરવા માટે કેવળ નિજ સ્વભાવ મૂકયો છે. આટલું ધ્યાન આપ્યા પછી મૂળ પ્રશ્ન છે કે “નિજ સ્વભાવ” છે, જેનું અખંડ જ્ઞાન વર્તે છે. અખંડ જ્ઞાન ત્યારે જ વર્તે, જ્યારે નિજ સ્વભાવ અખંડ હોય. અખંડ શબ્દ નિજ સ્વભાવ સાથે પણ જોડાયેલો છે. નિજ સ્વભાવ એટલે આત્મ સ્વભાવ. આત્મતત્ત્વ વિષે આર્ય સંસ્કૃતિમાં હજારો ઉદ્દબોધનો થયા છે અને શાસ્ત્રોની રચના થઈ છે. જૈનદર્શન તો પૂર્ણ આત્મવાદી છે. આત્માનું પરિશોધન અને આત્મા વિષયક નિશ્ચિત જ્ઞાન, બંને ધારા મુકિતપથની મુખ્ય ધારા છે. આત્મા વિષે ઘણું કથન હોવા છતાં આત્મા સ્વયં શું છે ? તે શબ્દથી સ્પષ્ટ થઈ શકયું નથી. અંતર્ઘટમાં એક ગુણાત્મક ક્રિયા થાય છે અને આ ક્રિયાનું મુખ્ય રૂપ જ્ઞાનાત્મક છે, તેથી વ્યકિત સ્વયં અનુભવ કરે છે કે અંતનિહિત કોઈ દિવ્ય તત્ત્વ છે, જે દેહથી નિરાળું અધિષ્ઠાતા તત્ત્વ છે. આ અધિષ્ઠાતા તત્ત્વના નિષેધાત્મક શબ્દોથી ઘણા ગુણાનુવાદ થયા છે પરંતુ તેનું વિધિ રૂપ અકથ્ય છે. જો કે સંસારમાં પણ ઘણા ભાવો અકથ્ય અને અનિર્વચનીય છે. પ્રકૃતિ જગતમાં સ્વયં પ્રકૃતિએ પોતાનું સર્વ ગોપ્ય રાખ્યું છે. કહો કે તે ગૂઢાતીત છે, પરમ ગોપ્ય છે. સ્પષ્ટ જ્ઞાન ન થાય, ત્યાં સુધી રહસ્યમય પણ છે. બધા દુર્ગુણોનો સંહાર થઈ શકે તેવું અમૃતબિંદુ છે. તે પરમ આનંદનું ધામ છે. આ આનંદ પણ આનંદાતીત છે, માટે સ્વયં શ્રી શ્રીમદજીએ એક જગ્યાએ કહ્યું છે કે “કહી શકયા નહીં તે શ્રી ભગવાન જો...' અસ્તુ. અહીં આપણે નિજ સ્વભાવની વ્યાખ્યાને મર્યાદિત કરીને, નિજ સ્વભાવ
કર્ક કરી
