Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
,
'
છે અર્થાતુ હૃાની દૃષ્ટિમાં સૂર્યનો ઉદય થયો છે. તે જ રીતે ચારિત્ર ચારિત્રરૂપે જીવમાં તિરોહિત છે, જેમ દહીંમાં માખણ છે, પૃથ્વીમાં અનાજ છે, આ બધા ગુણો કે પર્યાયો તિરોહીત ભાવે દ્રવ્યના સ્વભાવ રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તેના પ્રતિયોગીનો પરિહાર થવાથી મૂળભૂત ભાવો આવિર્ભત થાય છે અર્થાત્ ઉદય પામે છે. અહીં ઉદયનો અર્થ આવિર્ભાવ થાય છે. ચારિત્ર તે જીવનો મૂળ ભૂત સ્વભાવ છે. ચારિત્ર શું છે? તે બાબત વિવેચન કરીએ તે પહેલા “ચારિત્રનો ઉદય” તેનો ખરો અર્થ સમજવો જરૂરી હતો. ચારિત્રમાં વિધિગુણો તથા કેટલાક અભાવાત્મક ગુણોનું સંકલન થાય છે. કષાયનો અભાવ, તે ચારિત્રની અભાવાત્મક સ્થિતિ છે, જ્યારે સમભાવ પરિણમન, તે ચારિત્રની વિધિ અવસ્થા છે. અહીં ચારિત્રનો ઉદય થાય છે, તેનો અર્થ એવો છે કે કષાયનો અસ્ત થાય છે, વિભાવ અસ્ત થાય છે અને આ અસ્ત ભાવો, તે ચારિત્રના ઉદયભાવમાં સાક્ષાત્ કારણ બને છે. જેમ રાત્રિનો અસ્ત, તે પ્રભાતના ઉદયનો સૂચક છે. અહીં પણ ગાથામાં જે ઉદય પ્રદર્શિત કર્યો છે, તે પરોક્ષ રૂપે વિભાવના અસ્તનો સૂચક છે. એકનો અસ્ત અને એકનો ઉદય, આ પ્રાકૃતિક ક્રમ છે. ઉદયભાવની મીમાંસા પછી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કર્મજન્ય ઉદયભાવ અને સ્વભાવનો ઉદય, આ બંનેમાં મતિ ભ્રમ ન થાય, તે માટે ખુલાસો કર્યો છે.
ચારિત્ર શું છે ? – ચારિત્રભાવ એ જૈનસાધનાનો પ્રધાન સ્તંભ છે. સમગ્ર જૈનદર્શન અને તેના તાણાવાણા ચારિત્રરૂપી વસ્ત્રને તૈયાર કરવામાં વણાયા છે. નિર્વાણ પદનું સહુથી નજીકનું પગથિયું ચારિત્ર છે. આ ગાથામાં પણ ચારિત્રના ઉદય પછી વીતરાગ પદમાં સ્થિર થવાની વાત કરી છે. સમ્યગુદર્શનનું મુખ્ય લક્ષ ચારિત્ર છે. સ્વરૂપાચરણ રૂપ ચારિત્રનો સંપૂટ મળ્યા પછી જ સમ્યગદર્શનનો ઉદ્દભવ થાય છે. સમ્યગ્રદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે પણ અનંતાનુબંધી કષાય તે ચારિત્ર મોહનીયની પ્રકૃતિઓનો ક્ષયોપશમ જરૂરી છે. સૂમ દૃષ્ટિએ જોતાં લાગે છે કે સમ્યગુદર્શનના મૂળમાં પણ ચારિત્રના ભાવો જ ભરેલા છે. સમ્યગુદર્શનને અવ્રતાત્મક કહ્યું છે, તે બાહ્ય વ્રતોની અપેક્ષાએ છે. આત્યંતર અવ્રત ઉપર કુઠારાઘાત થયા પછી મિથ્યાત્વ મોહનીયની નાગચૂડ ઢીલી પડે છે. અસ્તુ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જૈન સાધનામાં ચારિત્રનો ભાવ સાંગોપાંગ વ્યાપ્ત છે. એકની સંખ્યાથી શરૂ થઈ લાખોની સંખ્યાની ગણના સુધી ચારિત્રભાવોનો ફેલાવો છે. ચારિત્રભાવોમાં એ ગુણાત્મક વ્યવસ્થા છે કે ખંડ-ખંડ અભિવ્યક્ત થઈને તે અખંડભાવને પ્રગટ કરે છે. પાણીનું એક બિંદુ પણ પાણી છે અને ઘણા બિંદુઓના સમૂહ રૂ૫ સમુદ્ર પણ પાણી જ છે. તેમાં ઘણા બિંદુઓ સમુદ્ર રૂપે તરંગિત થયા છે. તે જ રીતે એક પછી એક શુદ્ધ પર્યાયોનું પ્રાગટય થતાં થતાં સમગ્ર આત્માનું મહાસમુદ્ર રૂપે પ્રગટ થવું, તે છે ચારિત્રની ગુણાત્મક અવસ્થા. સંગીતની એક લહેર આનંદની અભિવ્યક્તિ કરે, તે રીતે ચારિત્રનો એક અંશ પણ જીવને અનંત શાંતિ રૂપ આનંદની ઊર્મીનો અનુભવ કરાવે છે. આવું આ ગુણપ્રદ ચારિત્ર જે આત્મ ગુણોમાં વરિષ્ટ છે, તેનું આપણે થોડું આત્યંતર નિરીક્ષણ કરીએ.
આત્મદ્રવ્ય એ અદ્ગશ્ય અગુરુલઘુગુણોથી યુક્ત ભાવતત્ત્વ છે. જ્ઞાનચેતના આત્મદ્રવ્યનો પ્રધાન ગુણ છે પરંતુ કેવળ જ્ઞાનચેતના પર્યાપ્ત નથી. તે કેવળજ્ઞાન રૂપે પરિપૂર્ણ થાય, તો પણ જીવાત્માની બધી આવશ્યકતાઓ પૂરી થતી નથી કારણ કે કેવળજ્ઞાન પછી પણ બાકીના શેષ
