Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
.
ઉદય થાય ચારિત્રનો – આ પદ જાણે કોઈ સૂર્યોદયની વાત કરે છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ઉપાસ્ય તત્ત્વ ચારિત્ર છે. ભગવાન આરાધ્ય છે પરંતુ ભગવાનની આરાધના થયા પછી ચારિત્ર છે, તે ઉપાસ્ય તત્ત્વ છે. કલુષિત ભાવો એક પ્રકારનો કપડામાં રહેલો મેલ છે. આત્મા સ્વયં શુદ્ધ ચાદર જેવો છે. તેમાં જ્ઞાન ઉપરાંત બીજા ઘણા ગુણાત્મક ભાવો સંશ્લિષ્ટ છે. આ બધા ગુણાત્મકભાવો માટે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ચારિત્ર શબ્દ મૂકવામાં આવ્યો છે. ચારિત્ર એક શુકલભાવનો દ્યોતક શબ્દ છે. આત્મા તો ઠીક પરંતુ કોઈપણ દ્રવ્યમાં અશુદ્ધભાવ એક કલંક રૂપ હોય છે અને અશુદ્ધભાવ તે દ્રવ્યના ગુણધર્મનો નાશ કરે છે અથવા તેને આવરિત કરે છે. દ્રવ્યોના પોતાના અશુદ્ધભાવો છે, તે રીતે આત્મદ્રવ્યમાં પણ અશુદ્ધ ભાવો આદિકાલથી જોડાયેલા છે, તે એક પ્રકારનું આત્માનું કલંક છે. આ કલંકને શાસ્ત્રકારોએ ભિન્ન ભિન્ન શબ્દોથી પ્રગટ કર્યું છે. યથા-અવ્રત, અચારિત્ર, અસંયમ ઈત્યાદિ અભાવાત્મક શબ્દોથી ચારિત્રના અભાવની અભિવ્યકિત કરી છે અને ચારિત્રહીનતાને રાગ-દ્વેષાદિ ષડરિપુ, કષાયચતુષ્ક અને તેને લગતાં જે કાંઈ દુર્ગુણો છે, તે બધાનો અચારિત્રમાં સમાવેશ કર્યો છે. સહુથી મોટી ગંભીર વાત એ છે કે કામેચ્છા, સાંસારિક ભોગભાવ, અબ્રહ્મચર્ય અને મૈથુનને પ્રધાન દોષ માન્યો છે.
ઉપર્યુકત દોષોથી ક્રમશઃ મુકત થવું અને ક્રમશઃ જીવના શુકલભાવોને પ્રગટ કરવા, તે ચારિત્ર પરિણામ છે. આંતરિક શુદ્ધ અધ્યવસાયોનું પરિણમન થવાથી દોષો સ્વતઃ લુપ્ત થવા લાગે છે. દોષો તે બાહ્ય પરિણમન છે અને ચારિત્ર તે આત્યંતર પરિણમન છે. બંનેનું આ મૌલિક અંતર સમજવાનું છે. દોષો અને ચારિત્ર પરસ્પર વિરોધિ છે પરંતુ અસમાનાધિકરણ હોવાથી એકનો ઉદય થતાં એકની વિદાય થાય છે. ચારિત્રનો ઉદય અંદરથી થાય છે જ્યારે બહારથી આવેલા દોષો બાહ્યભાવે ચાલ્યા જાય છે. ચારિત્રભાવ તે આધ્યાત્મિક સ્વસંપતિ છે, જ્યારે દોષો તે પરસંપતિ છે. સ્વસંપતિનો પ્રકાશ થતાં પરસંપતિ પોતાનો રસ્તો પકડે છે. ઘરનો માલિક ઘરમાં આવવાથી ઘરમાં ઘૂસી ગયેલા તત્ત્વો ઘર ખાલી કરવા લાગે છે, માટે શાસ્ત્રકારે અહીં “ઉદય થાય ચારિત્રનો” એમ કહીને મૂળભૂત આત્મસંપતિનું પ્રાગટય પ્રગટ કર્યું છે.
એક ખુલાસો – સામાન્ય રીતે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ઉદય શબ્દ ઉદયભાવને લક્ષીને પ્રયુકત થાય છે. કર્મજન્ય જે પરિણામો છે, તેને ઉદયભાવ કહે છે. ઉદયભાવનો પ્રભાવ એવો છે કે મૂળ ભૂત સ્વભાવનો અવરોધ થવાથી જીવ નિજ ગુણાત્મક ભાવોથી વંચિત રહે છે અને ઉદયભાવનું આસ્વાદન કરે છે. જેમ પાણીમાં ભેળવેલો ખાટો મીઠો રસ નિર્મળ પાણીના મૂળ સ્વાદને ઢાંકી દે છે અને ષસનું આસ્વાદન થાય છે, તે જ રીતે કર્મજનિત ભાવો કે વિકારીભાવો છે, તેને ઉદયભાવ કહે છે. જ્યારે આ ગાથામાં “ઉદય થાય ચારિત્રનો' એમ કહ્યું છે, તો ત્યાં કોઈ અધ્યેતાને એ ભ્રમ ન થવો જોઈએ કે આ “ઉદય’ શબ્દ ઉદયભાવને અનુરૂપ છે. ચારિત્રનો ઉદય એમ કહ્યું છે, તેમાં ઉદય શબ્દ પ્રાગટયભાવને સૂચિત કરે છે. ચારિત્ર તો જીવનો મૂળ સ્વભાવ છે. એટલે તેનો ઉદય થવો, તેમ કહેવામાં ચારિત્ર અનાવૃત્ત થયું, તેવો ભાવાર્થ છે. વ્યવહારમાં બોલાય છે કે સૂર્યોદય થયો. હકીકતમાં સૂર્યનો ઉદય થયો નથી. સૂર્ય તો બરાબર અસ્તિત્વ રૂપે પ્રકાશમાન છે. સૂર્યનો ઉદય થયો, તેમ કહેવામાં તૃણ પોતાના ક્ષેત્રના આધારે સૂર્યોદય શબ્દનો પ્રયોગ કરે
