Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અનુભવાત્મક જ્ઞાન સમર્થ બન્યું છે. ગાથામાં સ્વભાવનો અનુભવ વર્તે છે તેમ કહ્યું છે, અર્થાતું. સ્વભાવનો અનુભવ ઝળકે છે. સ્વભાવનો અનુભવ ટકી રહ્યો છે અને બાકીના શેષ અનુભવો સ્થિર કે શૂન્ય થઈ ગયા છે અથવા અક્રિયાત્મક બની ગયા છે. ફકત એક સ્વભાવના અનુભવની જ ક્રિયા ચાલુ છે. આ ક્રિયા પણ જ્ઞાનાત્મક છે. જેમ પાણીમાં પડેલું ચંદ્રબિંબ નિષ્ક્રિય હોય છે, તેમ સ્વભાવમાં પડેલા પ્રતિબિંબ નિષ્ક્રિય બની જાય છે. ફકત સ્વભાવનો અનુભવ જળવાઈ રહે છે. તેમાં કશું હલનચલન નથી. કેવળ જ્ઞાનાત્મક સ્પંદન છે. સ્વભાવનો અનુભવ આત્માના અસ્તિત્વની પ્રતીતિ કરાવે છે. જેની પ્રતીતિ થઈ છે, તે જ એક માત્ર લક્ષ છે. સ્વભાવ, અનુભવ, પ્રતીતિ અને લક્ષ, આ ચારે તત્ત્વો એક પંકિતમાં ગોઠવાઈ ગયા છે. સ્વભાવનો અનુભવ જેની પ્રતીતિ કરાવે છે, તે એક માત્ર લક્ષ છે. લક્ષ પણ સ્પષ્ટ થઈ ગયું છે, અનુભવ પણ નિર્મળ થઈ ગયો છે. પ્રતીતિએ પૂર્ણ વિશ્લાસ સાથે સત્ દ્રવ્ય રૂપ શુદ્ધ આત્માની સ્થાપના કરી દીધી છે. વિભાવમુકત ભાવ તે સ્વભાવ બની જાય છે. આમ આ અર્ધી ગાથામાં ચારે બિંદુઓ આત્મસત્તા રૂપી ગગનના ચાર ચમકતા સિતારા હોય, તે રીતે પ્રકાશ આપી રહ્યા છે. શું માણેક હાથ લાગ્યા પછી લાલરંગના કાચના ટૂકડાને કોઈ ગ્રહણ કરે? શું ગંગાનું નિર્મળ જળ મળ્યા પછી કોઈ ગંદા નાલાનું પાણી પસંદ કરે ? તે જ રીતે અત્યાર સુધી વૃત્તિ સ્વભાવથી વિમુખ હોવાથી વિષયાસકત હતી, તે વૃત્તિ હવે હીરો હાથ લાગવાથી, સમકિતરૂ૫ સુદર્શનચક્રની સહાયતાથી નિજભાવમાં રમણ કરે છે. વૃત્તિરૂપી મત્સ્ય ગંગાજળમાં જવાથી માનો સ્વયં પાવન બની ગઈ છે. નિજભાવ રૂ૫ સ્વભાવ માનો વૃત્તિને પોતાના તરફ ખેંચી લાવ્યો છે અથવા એમ કહો કે વૃત્તિ નિજભાવમાં મુગ્ધ બની, નિજભાવનું વરણ કરી, તેમાં સમાઈ ગઈ છે. આ તો વાત એવી છે કે ઉત્તમ તલવારે વીર પુરુષને આકર્ષિત કર્યો છે અથવા વીરપુરુષે ઉત્તમ તલવાર પસંદ કરી છે. શસ્ત્ર અને શસ્ત્રધારીનો સંગમ થયો છે. વૃત્તિ અને ભાવ જે વિભકત હતા, તે હવે સામ્યયોગ થવાથી અવિભકત બની ગયા છે. જે વૃત્તિ વિફળ અને વિષમ ચક્રમાં અટવાયેલી હતી, તે હવે સફળ અને સમભાવથી ભરપૂર માર્ગ ઉપર આવી ગઈ છે. શંકરની જટામાંથી નીકળેલી ગંગા હવે મેદાનમાં વહેવા લાગી છે. વૃત્તિ અને વિભાવના છૂટાછેડા થઈ ગયા છે. વૃત્તિ એક પ્રકારે ભકિત બનીને ભાવમાં ભળી ગઈ છે. જૂઓ આ છે ભવાંતક ભાવનું નાટક.
- વૃત્તિની મીમાંસા – વૃત્તિ શબ્દ વ્યવહારિક તો છે જ. સામાન્ય રીતે મનુષ્યની આંતરિક ઈચ્છાને વૃત્તિ કહે છે. પ્રગટ કરેલી ઈચ્છા અને વૃત્તિ, બંને લગભગ એકરૂપ હોતા નથી. પ્રગટ કરેલી ઈચ્છા કે વચનોમાં માયા-કપટનો કે અહંકારનો સંપૂટ રહેલો હોય છે. ખુશામત ભરેલા શબ્દો કે ઈચ્છા આંતરિક વૃત્તિથી ભિન્ન હોય છે. આંતરિકભાવે મનમાં જે કાંઈ લક્ષ્ય બનાવ્યું હોય કે માનસિક જે કાંઈ સંકલ્પ કરેલા હોય, તે વૃત્તિમાં સમાવિષ્ટ થાય છે. વ્યવહારમાં ઊભેલો સમજદાર વ્યકિત પ્રતિપક્ષી વ્યકિતની શું વૃત્તિ છે, તે સમજવાની કોશિષ કરે છે. આ રીતે વૃત્તિ આંતરિક ભાવનાઓ સાથે જોડાય છે અને વૃત્તિ આંતરિક રતિ અરતિના કે સુખદુઃખના પરિણામોમાં અટવાયેલી રહે છે. તે જ રીતે ભૌતિક લાભ ગેરલાભનો વિચાર પણ વૃત્તિમાં સમાયેલો હોય છે. આ છે સામાન્ય વ્યવહારિક વૃત્તિનું સ્વરૂપ પરંતુ આગળ ચાલીને સાધનાના
