Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
શબ્દમાં ફકત ભાવોનો જ બોધ છે. જ્યારે નિજભાવમાં તેના સ્વામી અને ભાવ, બંનેનો બોધ છે, માટે મહાન તત્વવેતા શ્રીમદજીએ બુદ્ધિપૂર્વક નિજભાવ' શબ્દનો બોધ કર્યો છે અને વૃત્તિએ નિજભાવની શરણાગતિ સ્વીકારીને એક અદ્ભુત ચિત્ર પ્રગટ કર્યું છે.
વર્તે અને વહે શબ્દનું અંતર – ગાથાના પ્રથમ પદમાં ‘વર્તે નિજ સ્વભાવનો અનુભવ તેમ કહ્યું છે અને ત્રીજા પદમાં “વૃત્તિ વહે નિજભાનમાં' તેમ કહ્યું છે. બંને પદમાં ઘણું સામ્ય હોવા છતાં અહીં જે વાત દ્વિરુકત થઈ છે, તેની પાછળ સિદ્ધિકારનો હેતુ સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિથી વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ થાય છે. પ્રથમ પદમાં વર્તન જ્ઞાનાત્મક છે, ત્યાં સ્વભાવનો અનુભવ થતાં જ્ઞાનાત્મક પ્રતીતિ થઈ છે અર્થાત્ સમ્યગદર્શન પ્રવાહમાન છે, જ્યારે ત્રીજા પદનું વર્તન ચારિત્રરૂપ નિજભાવમાં રમણ કરવું, તે ચારિત્રિક ક્રિયા છે. ક્રમ પણ એવો છે કે સમ્યગુદર્શનનો ઉદ્ભવ થતાં આત્મમંદિરમાં સમચારિત્રરૂપ દેવ પદાર્પણ કરે છે. જેમ આકાશમાં છવાયેલા મેઘાછ— વાદળા પછી વૃષ્ટિનો આરંભ થાય છે. બંને સહયોગી હોવા છતાં ક્રમશઃ પદાર્પણ કરે છે. એક સમયવર્તી બંનેનો સમકાલીન ઉદ્ભવ હોય, તો પણ શાબ્દિક અભિવ્યકિત ક્રમશઃ કરવી પડે છે. છગનલાલ અને મગનલાલ એક સાથે સમાન ડગલા ભરતાં ચાલી રહ્યા છે પરંતુ આવા સમકાલીન ક્રિયાત્મકભાવોને ક્રમશઃ વિચારવા પડે છે. છગન કે મગન બંનેના નામ આગળ-પાછળ બોલવા પડે છે. અહીં પ્રથમ અને ત્રીજા પદમાં સમ્યગુજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રની વૃત્તિ સમકાલીન પણ હોય શકે છે અને ક્રમિક પણ હોય છે પરંતુ શાસ્ત્રકારે બંને ભાવની અભિવ્યકિત કરીને જ્ઞાનાત્મક આત્મરમણ અને ચારિત્રભાવપૂર્વક આત્મરમણ, બંને સિદ્ધિના જે મુખ્ય સ્તંભ છે, તેનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યો છે. એક વર્તન જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ છે, જ્યારે બીજું વર્તન ચારિત્રાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ છે. જ્યારે મિથ્યાત્વ મોહનીયનો લય થવાથી ઉદ્ભુત દર્શન, તે જ્ઞાન અને ચારિત્ર, બંનેને સમ્યગું બનાવે છે. એટલે આ બધી ક્રિયા સમકિતની છાયામાં ચાલી રહી છે.
આ ગાથા અને આગળ-પાછળની ગાથાઓ સમકિતના સ્વરૂપનું વ્યાખ્યાન કરે છે, તેની સાથે તેના મધુરા સુફળને પ્રદર્શિત કરીને સમકિતનું મહિમામંડન કરે છે. સાધારણ આત્મોત્થાનની શ્રેણીમાં સમકિત તે પાયાનું પગલું છે. સમકિત વિષે ઘણા ગ્રંથો અને વિવેચન લખાયા છે, તેથી સમકિતના વ્યાવહારિક અને પારમાર્થિક ભાવો વ્યવસ્થિત વૃષ્ટિગોચર થાય છે. બાહ્યક્ષેત્રમાં દેવ-ગુરુ-ધર્મ કે શાસ્ત્ર એ બધાની માન્યતાનો સ્વીકાર કરે, તો તેને સમકિતી ગણવામાં આવે છે. સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ પણ વ્યવહાર સમકિતનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. બાહ્યદ્રષ્ટિએ ધર્મગુરુઓએ એક પ્રકારે વાડાબંધી કરીને સમકિતને પણ જાણે બંધનયુકત કર્યું છે. જ્યારે હકીકતમાં સમ્યગુષ્ટિ તે વ્યાપક અને અસીમ દૃષ્ટિ છે. સમકિતને કોઈ બાહ્ય સીમામાં બાંધી શકાય તેમ નથી. આધ્યાત્મિક આરાધકોએ આ દ્રવ્ય સમકિતથી મુકત થઈ પારમાર્થિક સમકિતનું ઉચ્ચારણ કર્યું છે અને સમકિતનું મૂળ કયા છે? તેના બાહ્ય લક્ષણો કે બીજા કોઈ દૃશ્યમાન ભાવો સમકિતનું મૂળ બની શકતા નથી. આ દિવ્યગુણનું મૂળ તો પરમ ભાવમાં સમાહિત છે. અગોચર એવા પરમભાવોનું અધિષ્ઠાન આત્મા તે જ પરમ અર્થ છે. પરમ અર્થ તે જાણે પરમાત્માનું બીજું નામ છે. જાગૃત થયેલી જ્ઞાનચેતના દ્રવ્યલિંગથી
(૧૬૬) એ
